394,395

na konstrukcję jego sztuk, w których autor sięga po środki nie występujące na ogółów klasycznych postaciach dramatu.

Na rozwój dramatu wpływa także współcześnie coraz powszechniej uznawana przez teoretyków i praktyków idea odrębności teatru jako samodzielnej dziedziny sztuki. Dramat jest więc traktowany nie jako literacki fundament spektaklu, ale jako jeden z jego elementów, bynaj mniej nie zasadniczy, równorzędny wobec innych składników, wchodzących w obręb przedstawienia. Dramatowi (jako tekstowi) przypisuje się taką rolę, jaką ma partytura w muzyce: jest zapisem, który swą pełną i właściwą postać zyskuje dopiero w trakcie realizacji scenicznej. Tym się tłumaczy fakt, że np. dialogi w pewnych utworach współczesnych mają postać strzępów wypowiedzi, które stają się wypowiedzią całkowitą dopiero na spektaklu, kiedy zostają uzupełnione odpowiednimi gestami, właściwą intonacją itp.

2. BUDOWA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO W DRAMACIE

Wiemy już, że świat przedstawiony w dramacie tak jest konstruowany, by móc się stać pewną rzeczywistością sceniczną, bezpośrednio dostępną odbiorcy, a więc że dany mu jest jakby bezpośrednio, bez udziału organizującego całość podmiotu mówiącego, który ów świat kreuje ze swej własnej perspektywy, ze swojego punktu widzenia. W utworze epickim wiedza o bohaterze może powstawać niejako poza nim, tzn. bez jego udziału jako wypowiadającego, nawet wtedy, gdy zajmuje on w świecie przedstawionym utworu zasadnicze miejsce (tak dzieje się np. w niektórych powieściach Balzaca), w dramacie jest to w zasadzie niemożliwe. Bohater ujawnia się w nim z reguły o tyle, o ile się wypowiada, wypowiadanie bowiem jest dla niego zasadniczym sposobem działania. Sam fakt mówienia jest elementem przedstawianej rzeczywistości, dlatego nie tylko treść wypowiedzi, ale i sposób wypowiadania się poszczególnych postaci nabierają tu niezwykłej wagi.

Nie znaczy to jednak, że niemożliwe jest w dramacie istnienie bohaterów, którzy się nic wypowiadają. Pozostawmy na boku sztukę pantomimy, która jeśli nawet przekazuje jakieś treści literackie, nie wchodzi w obręb zjawisk literatury. Bohaterów milczących spotykamy niekiedy w „normalnym” dramacie: w realizacji teatralnej pojawiają się na scenie i odgrywają swoją rolę niemo, w wersji tekstowej (zapisanej) zaznaczona jest ich obecność w tekście pobocznym. Nie wypo-

Wtulający się bohaterowie, nawet gdy ich pojawienie się ma duże zna-■jtcnic dla rozwoju konfliktu, mają zazwyczaj rolę epizodyczną (jak np. ■tury Wiarus w Warszawiance Wyspiańskiego). Jeśli ta rola nie jest ■blzodyczna, nie biorą zazwyczaj bezpośredniego udziału w akcji, są. Łlcrnym punktem, wokół którego koncentrują się działania innych pnsi.ici (tak dzieje się w sztuce Gombrowicza Iwona, księżniczka Burgunda, w której tytułowa bohaterka nie odzywa się ani razu, mimo że wciąż znajduje się na pierwszym planie).

Kiedy mowa o postaciach, które się nie wypowiadają, trzeba uwzględnił jeszcze jeden przypadek, ten mianowicie, gdy wypowiedzi i działania bohaterów dramatu koncentrują się wokół postaci znajdujących się poza sceną, o których istnieniu odbiorca (zarówno widz, jak czytelnik) dowiaduje się z wypowiedzi bohaterów. Jego wiedza na ich temat zakreślona jest przez te wypowiedzi, mimo że czasem te postacie, znane tylko pośrednio, decydująco wpływają na tok zdarzeń. Tak jest np. w dramacie Nałkowskiej Dow kobiet, w którym na scenie nie pojawiają |ię mężczyźni; odbiorca poznaje ich o tyle, o ile mówią o nich zgromadzone kobiety, na których życie oddziałali.

Kiedy bohater zjawia się w świecie przedstawionym dramatu, od-I ii< >rca w zasadzie nic o nim nie wie, jego pojawienie się nie jest bowiem •przedzone zespołem informacji narratora, tak jak to się często dzieje ul worze epickim ( w dramacie mogą to być informacje uzyskane z wy-"nwiedzi innych bohaterów, nie muszą one jednak być „prawdziwe”: ostępowanie bohatera okazać się może z nimi niezgodne). Zadanie rezcntacji, konieczne do tego, by rozumieć dalsze zachowanie zjawiają-go się bohatera, spada więc na jego wypowiedzi i działania. Tekst •boczny (por. dalsze partie niniejszego rozdziału) może informować bohaterze tylko w niewielkim stopniu, daje bowiem jedynie pewne dyspozycje, sugeruje pewne rzeczy, które zasadnicze potwierdzenie zyskują dopiero w rozwoju świata przedstawionego, a więc właśnie W wypowiedziach i działaniach bohaterów. Tekst poboczny jest przy tym niedostępny w teatralnej percepcji dramatu: w jakiś sposób poszczególne elementy inscenizacyjne stanowią jego przekład na język środków teatru (np. dekoracje, kostiumy), ale i tak dla właściwej prezentacji bohatera ma to jedynie znaczenie uzupełniające.

Pełną prezentację bohatera stanowi właściwie cały dramat, w którym on występuje, jednakże w pewnych wypadkach pisarz ucieka się do zaprezentowania bohatera od razu odbiorcy utworu. Tak jest np.

395