IMG(35

150 CZASU KONSTRUKCJE W LITERATURZE POLSKIEJ;

w powieści tej narrator nie występuje na ogól jawnie, a zarazem brak jest wyeksponowanej płaszczyzny narracji, dystans czasowy narracji nie może być bliżej określony, ale jawi się ogólnie jako perfektywny. Nie jest to dystans równoległego podążania za zdarzeniami.

2.    Dystans krótki, wywołujący efekt „uobecnienia”, oscyluje w takiej powieści pomiędzy zbliżeniami a ujęciami panoramicznymi, bez szczególnych preferencji.

3.    Zmienne jest tempo narracji Tempo to często rośnie ku końcowi powieści. Ponieważ wiele z powieści tego okresu wpisanych jest w znane z góry schematy czasowe: schematy biografii ludzkich, schematy zdarzeń historycznych, schematy przemian życia przyrody — możliwe bywa określenie stopnia ciągłości opowiadania, różnego w rozmaitych jego fazach. Stopień tej ciągłości wyraża się min. w stosowaniu bądź zdań o czynnościach jednorazowych, bądź zdań iteratywnych (o czynnościach częstotliwych). Zdania takie mogą być wprowadzane do scen powieści w sposób swobodnie wymienny.

4.    Szeroki horyzont narracji dopuszcza w takiej powieści liczne zabiegi inwersji czasowej. Zabiegi te są na ogół wyraźnie dostrzegalne wobec istnienia w powieści klasycznej z góry zasugerowanego „prawdziwego” porządku przedstawionych zdarzeń; odczuwane są jednak jako operacje kompozycyjne „autora”, a nie jako rezultaty odtworzenia struktury pamięci czy świadomości narratora.

5.    Przedstawienie procesów równoczesnych bywa w takiej powieści realizowane drogą kolejnej ich prezentacji jako pewnych całości lub wymiennego ukazywania ich odcinków. Sprawa ta nie ma tu jednak rangi specjalnego problemu artystycznego.

Opis konstrukcji czasu w polskiej powieści XX-wiecznęj wypada zacząć od analizy utworów okresu Młodej Polski W kwestii tej jednakże epokę ową uznać należy za przejściową: odbiegającą od metod artystycznych powieści klasycznej, a nie realizującą w pełni tego repertuaru metod nowych, które rozwinięte zostały dopiero w dwudziestoleciu i w latach powojennych. Oto niektóre cechy młodopolskiej konstrukcji czasu powieściowego, odróżniające ją od budowy powieści klasycznej. Wymienia się je tutaj opierając się przede wszystkim na obserwacji powieści S. Żeromskiego:

a)    wymienność narracji o dużym i ograniczonym horyzoncie i w związku z tym relacji perfek-tywnęj i relacji równoległej, przy przewadze tej ostatniej;

b)    przewaga dystansu „uobecnienia” — właściwego ujęciom scenicznym — nad dystansem panoramicznym;

c)    rzadkie występowanie modyfikacji stopnia ciągłości opowiadania w ramach poszczególnych

scen, pozostające w związku z personalnym typem powieści częstym w tym okresie. Wynikające stąd wyeliminowanie ze sceny powieściowej wypowiedzi iteratywnych i obecność ich jedynie w rozdziałach niescenicznych;

d)    rzadkie pojawianie się zjawiska inwersji, co również jest wynikiem personalno-biograficznegw typu narracji;

e)    związana z tym typem narracji nieistotność problemu przedstawiania procesów równoczesnych.

Charakterystyka powyższa jest oczywiśde| schematyczna i dotyczy materiału przeważające-] go ilościowo. Tu wystarczy zauważyć, że u schyłku Młodej Polski zaczęły się pojawiać utwory zawierające konstrukcje czasowe bliższe okresowi następnemu (np. Ozimina W. Berenta, Henryk Flis S. A. Muelłera, powieści T. Micińskiego). Wymienione cechy czasowej budowy powieści młodopolskiej nie przystają ani do całości powieści tego okresu, ani do żadnej jej odmiany z osobna j

W sposób bardziej skomplikowany, a zarazem nowatorski przedstawia się sprawa struktury czasowej powieści międzywojennej i powieści współczesnej. Nie proponujemy tu wszakże jakiejś pe-riodyzacji epiki polskiej XX w. z uwagi na strukturę czasową, próbując jedynie naszkicować pewną jej typologię pod tym względem i ograniczając się do tych tylko powieści, które wyraźnie wykraczają poza metody właściwe powieści dawniejszej. Przeprowadzenie takiej typologii jest o tyle niełatwe, że wiele powieści nowatorskich podj względem struktury czasowej stosuje w dużej | mierze podobne zabiegi formalne; skutkiem tego j powstają zbiory utworów nawzajem się przenikające i różniące się jedynie pod pewnymi względami. Te szczególne względy, stanowiące właściwość różnych grup powieści, przyjmujemy tu za podstawę typologii, licząc się równocześnie z podobieństwem innych cech konstrukcyjnych! owych grup.

1. „Powieść penetracji czasowej”. Tak określamy najliczniejszy zespół powieści polskich operujących czasem w sposób nowy, poczynając od r. 1918. Chodzi tu o grupę powieści ukazujących jako odrębne płaszczyzny plan samych zdarzeń oraz plan czynności narracyjnych. Podstawowym terenem zdarzeń jest przeszłość opowiedziana jako zamknięta na zasadzie retrospektywy (vision par derriere — termin J. Pouillona). Stąd można w tym wypadku mówić też o „powieść czasu zamkniętego”. Nie występuje tu jednak ten typ widzenia ex post, który jest typowy dla powieści tradycyjnej. Podstawowe zabiegi konstrukcyjne „powieści penetracji czasowej” sprowadzają się do szeregu operacji, w zasadzie nie dających się stosować równocześnie: a) zdarzenia końcowe powieści pojawiają są na wstępie, a w dalszym ciągu przedstawiona jest