500

niższy od poziomu pierwszego formantu. Poziom trzeciego formantu jest z koki o 12 (jak w W) do 40 dB <jak w /u/) niższy niż formant FI. Poziom czwartego formantu jest na ogół ponad 20 dB niższy niż formantu podstawowego i nie odgrywa on praktycznie większej roli. Przebiegi formantów samogłosek ł$J przedstawia pierwszy i ostatni segment spektrogramu na ryc. 15.32.

Innymi dźwiękami mowy o ustalonych w czasie przebiegach akustycznych są spółgłoski trące Powstają one w wyniku przepływu powietrza przez przewężenie określonego miejsca kanału głosowego. Powstające w takich warunkach turbulencje strumienia powietrza są zasadniczym źródłem dźwięku. Spółgłoski trące mogą być dźwięczne, a więc takie, w których obserwuje się pewien udział periodycznych drgań tonu krtaniowego, oraz bezdźw ięczne. gdzie periodyczna część nie występuje. Podziału spółgłosek trących dokonuje się na podstawie miejsca maksymalnego przewężenia, przez które przepuszczany jest strumień powietrza. Możemy zatem mówić o spółgłoskach trących dwuwargowych. zębowo-wargowych </f/ we frak. lub A/ we wTak). zębowych, zazębowych (A/ w kosa lub /z/ w koza), dziąsłowych. zadziąsłowych (/// w szachy czy lyl w żar), środkowojęzykowych. czy też tylnojęzykowych (/x/ w mech). Cechą charakterystyczną tych ustalonych spółgłosek jest to. że przeciwnie do samogłosek formanty o najmniejszych częstotliwościach mają zwykle najniższy poziom, a największy poziom ma zwykle czwarty formant. Częstotliwości poszczególnych formantów zawierają się w granicach: FI od 400 do 1100 Hz. F2 od 1100 do 2700 Hz. F3 od 2500 do 3400 Hz i F4 od 4000 do 4400 Hz. Wa/nym elementem, który można wyodrębnić w widmach spółgłosek trących, są antyformanty. Najważniejszym jest wydatny antyformant w okolicy pierwszego formantu. W niektórych spółgłoskach prowadzi on nawet do zaniku pierwszego formantu. a formanty F2 i F3 występują na zboczu tego antyformantu mając niewielkie poziomy. Zakres częstotliwości, w którym w spółgłoskach trących występują szumy o poziomic o 20 dB niższym nil szczytowa wartość widma, rozciąga się do około 10 klłz. Przykładowy spektrogram spółgłoski trącej hJ pr/edsta wiono na ryc. 15.32.

Zasadniczą cechą wyróżniającą spółgłoski nosowe jest udział jamy nosowej w ich kształtowaniu, bowiem znaczna część powietrza wypływająca z płuc przez krtań przepływa przez przestrzenie jamy nosowej. Wymawianie spółgłosek nosowych polega na generowaniu tonu krtaniowego i całkowitym lub częściowym przymknięciu pewnego miejsca w kanale głosowym. Miejsce, w którym kanał głosowy jest zamknięty ma decydujące znac/emc dla brzmienia tych spółgłosek, ponieważ decyduje ono o wielkości przestrzeni rezonansowych (formantach i antyforman-tach). W zależności od miejsca i sposobu ograniczenia wypływu powietrza przez jamę ustną spółgłoski nosowe mogą być dwuwargowe (na przy kład łmf w matka i. zębowe (na przykład /n/ w nos), dziąsłowc (na przykład /n/ w tęcza), dziąsłowo •śródjęzykowe (na przykład łtd w kręcić), śródjęzykowe (na przykład ftJ w miękki). czy leź tylnojęzykowe (na przy kład /!)/ w ręka).

Przebiegi akustyczne spółgłosek nosowych są ustalone, co umożliwia wyznaczenie częstotliwości czterech podstawowych formantów. Wartości częstotliwości tych formantów mieszczą się w przedziałach FI od 300 do 350 Hz. F2 od 700 do

500