518 519 2

zewnętrznej. Odcinek ciała odpowiadający odwłokowi w rozwoju zarodkowym wykształca się z 6 segmentów, a więc w porównaniu z resztą pajęczaków, ciało jest silnie skrócone. W ciele roztoczy można wyróżnić dwie podstawowe części: gnatosomę i idiosomę (ryc. 197).

Gnatosoma (część gębowa, kapitulum) stanowi pierwszą, wyciągniętą do przodu część ciała, zawierającą otwór gębowy. W rozwoju zarodkowym powstaje z połączenia się brzusznych części trzech pierwszych segmentów: akronu. segmentów chelicerów i pedipalpów; jest ruchomo zestawiona z resztą ciała — idiosomą i może być do niej wciągana. W szczegółach, u poszczególnych roztoczy, gnatosoma jest bardzo różnie wykształcona, ale zawsze są na niej osadzone przysadki gębowe i tylko pod tym względem może być porównywana z częścią przedgębową u reszty pajęczaków. Różni się przede wszystkim tym od części przedgębowej innych pajęczaków, że nie obejmuje zwojów mózgowych, które u roztoczy występują w idiosomie. Gnatosoma ma kształt, mniej lub bardziej ściętego, ruchliwego stożka, jest różnie długa. U roztoczy odżywiających się sokami roślin jest wydłużona, u pasożytów jest krótka i ukryta pod przednią, brzuszną częścią idiosomy. W szczegółach jest także bardzo różnie wykształcona, w jej skład, w najbardziej złożonych przypadkach, wchodzą: nadgębie, chelicery, warga górna, fałd nadgardzielowy, pedipalpy i fałd podgardzielowy.

Nadgębie (epistom; tektum lub rostrum, jeżeli jest szczególnie długie) jest fałdem ściany ciała, tworzy sklepienie gnatosomy. Nakrywa od strony grzbietowej chelicery (ryc. 198D).

Chelicery tkwią w zagłębieniu gnatosomy, z którego mogą być wysuwane. Są przyczepione do tylnej ściany zagłębienia (ryc. 198D). Mają bardzo zróżnicowany wygląd u poszczególnych gatunków (ryc. 198B, C), ponadto różnią się liczbą członów. Są głównym narządem do pobierania pokarmu. Najczęściej są trójczłonowe. Ostatni człon może być zestawiony z drugim ruchomo i wtedy razem tworzą szczypce lub nożyce, albo może być wykształcony w sztylet lub

Ryc. 198. Roztocz, budowa narządów gębowych. A — gnatosoma, B-C — chelicery, D — schemat budowy gnatosomy; b — bruzda sejugalna, c — chelicery, d — pcdipalp, c — epistom, g — gardziel, h — hiposlom. p — epifarynks, w — warga górna, y — hipofarynks

pazur. U niektórych samców ostatni człon może służyć do przenoszenia spermy.

Warga górna ogranicza od góry jamę przedgębową, jest płytkowatym wyrostkiem przednio-górnej części gardzieli.

Fałd nadgardzielowy (epifarynks) jest niewielkim wypukleniem lylno-gómej części gardzieli.

Pedipalpy wyrastają z boków gnatosomy (ryc. 198A). Ich biodra są wydłużone do przodu i dobrzusznie, tworzą podgębie (hiposlom), które jest zrośnięte z fałdem podgardzielowym (p. niżej). Podgębie i fałd podgardzielowy ograniczają z boków i od dołu jamę przedgębową. Pedipalpy są bardzo różnie wykształcone u poszczególnych grup roztoczy. Ich wolne człony, w liczbie 1 — S, najczęściej funkcjonują jako narządy czuciowe, ale mogą być zakończone pazurami lub szczypcami, albo są bardzo specyficznie wykształcone zależnie od pełnionej funkcji. Poszczególne, albo wszystkie wolne człony mogą być zredukowane, np. u szpecieli pedipalpy składają się tylko z dwóch członów.

Fałd podgardzielowy (hipofarynks, ryc. 198D) jest wypukleniem dolnej, przedniej części gardzieli, razem z biodrami pedipalpów ogranicza od dołu jamę przedgębową.

Warga górna, podgębie i fałd podgardzielowy, struktury ograniczające jamę przedgębową, razem określane są jako stożek gębowy. Na dnie stożka gębowego występuje otwór gębowy. Chelicery i stożek gębowy tworzą narząd służący do pobierania pokarmu; chwytny, gryząco-ssący albo kłująco-ssący.

Idiosoma jest drugą częścią ciała, na niej osadzone są odnóża lokomocyjne. Jest, podobnie jak gnatosoma, bardzo różnie wykształcona u poszczególnych grup roztoczy. U najbardziej prymitywnych roztoczy wykazuje ślady segmentacji (najczęściej tylko po stronie brzusznej), a ponadto jest oddzielona od gnatosomy okrężnym rowkiem (dysjugalnym, ryc. 198D). U części gatunków jest jednolita, u części jest rozdzielona okrężnym rowkiem, pomiędzy 11 a 111 parą odnóży lokomocyjnych, bruzdą sejugalną (ryc. 197A), na dwie części: propodosomę i histcrosomę. Stosuje się także umowny podział idiosomy na podosomę, obejmującą odnóża lokomocyjne i część leżącą za nią — opis-tosomę, a wtedy gnatosomę wraz z propodosomą określa się jako proterosomę (ryc. 197B).

Odnóża lokomocyjne przystosowane są do biegania, pływania, przyczepiania się do ciała żywiciela. U form pierwotniejszych są zbudowane z 6 członów. U wysoko wyspecjalizowanych gatunków odnóża są jednoczłonowe. Także liczba par odnóży jest zmienna. U większości gatunków występują 4 pary odnóży, ale może ich być 3, 2, a nawet tylko jedna para. Larwy roztoczy mają zawsze 3 pary odnóży.

Otwory płciowe, żeński lub męski, położone są na opistosomie, z tyłu bioder ostatniej pary odnóży. Przykryte są różnego rodzaju strukturami, tarczkami, klapami oraz otoczone są przyssawkowatymi brodawkami o znaczeniu czuciowym. Otwór odbytowy występuje szczytowo, albo brzusznie na opistosomie, rzadko grzbietowo.

519