528

2.2. REGUŁY WYBORU FORMANTÓW WSPÓŁFUNKCYJNYCH: -o, -e

Znakomita większość przymiotników może mieć oboczne przysłówki, które -jak pokazywaliśmy - pozostają względem nich w różnorodnych relacjach semantycznych: wtómości semantycznej (staro <— stary, młodo *- młody), oboczności, równoległości semantycznej (długo || długi, mało || mały, krótko || krótki) lub pierwotności semantycznej przysłówka wobec wtórnych przymiotników (blisko —» bliski, późno -* późny, dawno -* dawny, często -> częsty). Stąd w większości wypadków trudno mówić o derywacji przysłówka w sensie pochodności semantycznej, a raczej o oboczności, równoległym w stosunku do przymiotnika wskazywaniu na cechy czynności, zdarzeń i innych właściwości.

Od strony formalnej wykładnikiem przysłówka jest nieodmienność i morfem -o lub -e będący historyczną końcówką fleksyjną biernika i miejscownika przymiotników o odmianie rzeczownikowej. Każdy niemal przymiotnik (poza omówionymi wyżej wyjątkami) ma oboczny przysłówek derywowany za pomocą któregoś z tych dwóch współfunkcyjnych formantów, np. drobiazgowy -* drobiazgowo, pusty -» pusto, biedny —> biednie.

Problemowi repartycji formantów -o, -e poświęcono wiele uwagi w polskiej literaturze językoznawczej (por. Dobrzycki 1907, Cyran 1967, Śmiech 1957, Wróbel 1966). Próbowano ustalić reguły użycia obu sufiksów wskazując na zależność między formantem a cechami fonetycznymi wygłosowej spółgłoski tematu (Dobrzycki 1907), a także dopatrując się zjawiska podobnego do harmonii wokalicznej, tzn. zależności między przedniością lub tylnością samogłoski tematowej a formą sufiksu, np. twardo, mocno, ale mgliście, płaczliwie (Śmiech 1957). Ostatecznie wydaje się, że czynnikiem determinującym wybór formantu jest postać słowotwórcza (i fonetyczna) podstawy: niektóre formanty przymiotnikowe mają predyspozycję do wybierania postaci z -o, a inne z -e.

^Rozkład obu formantów przedstawia się następująco.

Sufiks -o występuje w derywatach od przymiotników miękkotematowych (dostatni —> dostatnio, głupi -» głupio, milusi -* milusio), w tym także zakończonych na stwardniałą (kuszący —> kusząco, krwiożerczy -> krwiożerczo, duży -» dużo). Także przymiotniki bezsufiksalne (miły -> miło, pusty -> pusto, biały —> biało, czarny -> czarno itp.) najczęściej mają derywaty z sufiksem -o (wyjątkowo występuje oboczność miło - mile). Sufiks ten obsługuje także tematy zakończone na spółgłoskę tylnojęzykową (milutko, gładko, gorzko, długo, sucho), co jest powodowane tendencją do usuwania oboczności fonetycznych: dawne formy dalece, wysoce, gładce zostały zastąpione przez współczesne daleko, wysoko, gładko, a archaiczne - albo usunięte, albo zachowane w zmienionym znaczeniu (np. przenośnym). Format -o występuje także w derywatach od przymiotników zawierających sufiks -aty, -owaty, -asty (popielato, głupkowato, krzaczasto) oraz -owy (alabastrowo, sielankowo obok dawnych form z -e, np. surowic).

Sufiks -e występuje w derywatach od przymiotników na -ny, -iczny, -alny, -owity (cynicznie, elektrycznie, efektownie), -any (zdecydowanie), -ony (nieustraszenie), -ły (biegle), -liwy (gniewliwie, przeraźliwie).

Wahanie formantów -o || -e występuje w derywatach od przymiotników zawierających sufiks -isty: wyrazisto || wyraziście, kwiecisto || kwieciście,

528