568 569 2

nych szczęk I pary i podgębia z kanałem ślinowym. Po stronie dolnej dzióbka, do przodu w stosunku do otworu gębowego, sterczy reszta ryjka złożona z przekształconej wargi dolnej. Ma ona rowek dla spływania pokarmu do otworu gębowego i na końcu dwie poduszeczkowate struktury, służące do zlizywania pokarmu, pochodzące z przekształconych głaszczków.

Aparat gębowy ssący, np. motyli (ryc. 211E), jest przystosowany do wsysa* nia płynnego pokarmu nie zamkniętego w tkankach, a więc zbędne są tutaj urządzenia do nakłuwania. Stad, silnie zredukowane sa żuwaczki. lub w ogóle nie występują, i warga dolna. Pozostaje tylko szczeka 1 pary, z bardzo wydłużonymi żuwkami zewnętrznymi, które są rynienkowate i zestawione w rurowatą ssawkę.

Pomiędzy opisanymi typami aparatów gębowych występują różne przejścia, szczególnie u larw, które najczęściej pobierają inny pokarm niż postacie dojrzałe.

Tułów jest tagmą o znaczeniu lokomotorycznym, zbudowany jest zawsze z 3 segmentów (ryc. 209B): przedtułowia, śródtułowia i zatułowia. Segmenty są ze sobą różnie zestawione w poszczególnych grupach. Oskórek na każdym segmencie tworzy pierścień złożony z płytki grzbietowej (tergitu, notum), dwóch bocznych (plenrówl i płytki brzusznej (stemitu). Płytka grzbietowa może być podzielona na podjednostki, różnie nazywane. Odnóża osadzone są pomiędzy płytką dolną a płytkami bocznymi. Pojedyncza noga składa się z 5 podstawowych członów (ryc. 209C): biodra, kretarza, utja, golenia, stogy (złożonej z 1—5 części). Stopa zakończona jest dwoma pazurkami (jeden pazurek występuje u grup wyspecjalizowanych, np. u czerwców, wszy). Prócz pazurków na końcu stopy mogą występować dodatkowe struktury, w różnych kombinacjach, jak śród pazurek, poduszeczka i parzyste przylgi. Członem podstawowym jest biodro. Stawy: tułowiowo-biodrowy, biodrowo-krętarzowy i udowo-goleniowy są głównymi i umożliwiają ruchy nogi we wszystkich płaszczyznach. Nogi mogą służyć do chodzenia, biegania, skakania, grzebania lub pływania, rzadko do chwytania. Różnorodność form odifoży zależy przede wszystkim od proporcji w wykształceniu członów. Na przykład nogi skoczne cechuje wydłużenie bioder i zgrubienie ud, w których mieszczą się potężne mięśnie. Nogi grzebne mają udo lub goleń wykształcone w łopatę. U pszczoło-watych goleń i pierwszy człon stopy nóg tylnych przystosowane są do przenoszenia pyłku. Wewnętrzna powierzchnia goleni jest obramowana dwoma rzędami włosków, tworzy tzw. koszyczek. Na szczycie goleni występują ząbki tworzące grzebienie. Pierwszy człon stopy jest tak szeroki jak goleń, ale połączenie stawowe jest wąskie, stąd może on wykonywać ruchy wahadłowe. Jego wewnętrzna powierzchnia jest pokryta rzędami włosków, które tworzą szczoteczkę. Proces przenoszenia pyłku z narządów szczoteczkowych do koszyczków odbywa się w locie.

Skrzydła (ryc. 212) występują najczęściej w liczbie 2 par. Osadzone są na śródtułowiu i zatułowiu (formy kopalne miały zawiązki skrzydeł także na przedtułowiu). Pierwsza para skrzydeł jest często większa, druga może być

Ryc. 212. Budowa skrzydła owada. A — pierwotny typ użytkowania. B — schemat budowy na przekroju poprzecznym; al — żyłka analna, c — żebrowa, k — łokciowa, m — środkowa, r — szprychowa, i — podżebrowa

zredukowana, albo zredukowane są obie pary. Ponadto, pierwsza para skrzydeł może być wykształcona w okrywy (elytry), służące do ochrony drugiej pary skrzydeł błoniastych. U muchówek druga para wykształcona jest w JJSSJffliSlłŁL    narządy zmysłów działające jak żyroskop, kont

rolujące jakość lotu. Połączenie skrzydła z segmentem tułowia jest stawowe. U nasady skrzydeł występują płytki stawowe, których budowa decyduje o płaszczyźnie poruszania skrzydeł. Owady pierwotniejsze w tej podgromadzie nie mogą składać skrzydeł ku tyłowi. Niezależnie od siebie poruszają się skrzydła o pierwotniejszym, gęstszym typie użytkowania. U wyższych grup występują różnego rodzaju struktury spinające skrzydła, dzięki którym obie pary tworzą jednolitą płaszczyznę lotną. Na przykład błonkówki mają na przednim brzegu drugiej pary skrzydeł rząd haczyków, które zaczepiają się o kieszonkowate zagłębienia na tylnym brzegu pierwszej pary. Bardziej złożone struktury mają motyle. Skrzydeł nie mają formy pasożytnicze, jak wszy, pchły.

d. Częstość ruchów skrzydeł (uderzeń) jest różna. Od kilku uderzeń na sekundę (bielinek kapustnik) do kilkuset (600 u komara). Szybkość lotu wynosi od kilku do kilkudziesięciu km/godz. .Najszybciej latają ważki, do l4fl km/godz. Długość lotu może dochodzić do 4000 km (z przerwami i wykorzystaniem prądów powietrza).

■ W ontogenezie skrzydła powstają iako wypuklenia ścian segmentów tuło-wia, do których wchodzą tchawki, nerwy i hemolimta. W uwypukleniach 'komórki hipodermy rozpłaszczają się, ściany wypukleń zbliżają się do siebie, a w miejscach przehiegów nerwów i tchawek powstają żyłki (ryc. 212). W nich krąży hemolimfa. Owady kopalne i prymitywne grupy współczesne mają gęste siatkowate użyłkówanie. U wyższych grup liczba żyłek uległa zmniejszeniu. Ewolucyjna geneza skrzydeł nie została wyjaśniona. Najbardziej przekonujący jest pogląd, że skrzydła rozwinęły się z paranotów, bocznych wyrostków tergitów, występujących u niektórych kopalnych owadów i niektórych współczesnych owadów bezskrzydłych (przerzutek; teoria paranotalna).

569