572 573 2

Ryc. 214. Kolojneeiupy linienia oskórka u owadów; d —endok uli kula, c — epikulikula, g — gruczoł linienia, h — hipoderma

ne) mają czerwce lakowe, wydzieliny ich mają znaczenie ochronne. Wydzieliny ¹ lakowe wykorzystywane są w przemyśle do produkcji laku i szelaku.¹ Gruczoły /przędne Jyystępują u larw motyli, chruścików, błonkówek i chrząszczy oraz u postaci dojrzałych psotników, nogoprządków i niektórych pluskwiaków. U larw są to zmienione ślinianki, otwierają się na wardze dolnej, produkują nici jedwabne dla budowania kokonów, domków i gniazd. Najbardziej złożone domki budują larwy chruścików, które oprócz nici wykorzystują ciała obce, np. ziarna piasku. Najbardziej osobliwe gniazda sporządzają mrówki z rodzaju Oenophylla. Budują je robotnice z żywych liści, zszywając ich brzegi nićmi jedwabnymi. A ponieważ same nie produkują nici. posługują się larwami, jak szpulkami z nićmi. U postaci dojrzałych psotników, gruczoły przędne uchodzą na wardze, u nogoprządek na pierwszym członie stopy. W obu przypadkach służą do budowy gniazd.^Grucżóły wonnej występują w wielu grupach. Zapachy odgrywają rolę w odstraszaniu wrogow, przyciąganiu partnerów płciowych, rozpoznawaniu i grupowaniu się osobników. Gruczoły jadowe występują u gąsienic, w połączeniu z włoskami ©skórkowymi. Rzadziej występują u postaci dojrzałych, np. chrząszczy, błonkówek i termitów. Mają znaczenie odstraszające. Powszechnie występują iślinianki. Gruczoły zwane allotroficznymi) produkują wydzieliny, którymi karmione są larwy (np. mleczko pszczół). Z wydzielin tych korzystają także osobniki innych gatunków, np. larwy termito- i mrówkofilnych chrząszczy i motyli. Gruczoły linienia (Versona) wytwarzają przed linieniem płyny gromadzące się pomiędzy starym a nowo powstającym oskórkiem (ryc. 214), co ułatwia zrzucanie wy linki.

Układ mięśniowy owadów skrzydlatych, podobnie jak u wszystkich stawonogów, zbudowany jest wyłącznie z mięśni poprzecznie prążkowanych. Mięśnie tworzą zespoły trzewiowe i szkieletowe, obsługujące poszczególne narządy. Szczególnie liczne są zespoły mięśni szkieletowych, których można wyróżnić do kilku tysięcy. Siła skurczu mięśni owadów jest zbliżona do mięśni ssaków (3—10 kg/cm²). Natomiast, ze względu na małe rozmiary ciała owadów, względna siła ich mięśni jest bardzo duża, np. pchły wykonują skoki na odległości przekraczające kilkadziesiąt razy długość ich ciała. Szczególną zdolnością mięśni owadów jest możliwość wchodzenia w stan katalepsji, przy której toniczne skurcze mięśni umożliwiają ciału przyjęcie natychmiastowego dowolnego położenia na długi okres. Co ma znaczenie obronne, kryptyczne i spoczynkowe.

Układ nerwowy wykształcony jest jednolicie. W jego skład wchodzą 3 części: centralna, obwodowa i sympatyczna. Mózg jest trójdzielny i zawiera ośrodki kojarzeniowe, ciała grzybkowate szczególnie silnie rozwinięte u owadów społecznych. Protocerebrum unerwia oczy, deutocerebrum czułki, a tritocerebrum wargę górną. Mózg łączy się konektywami, tworzącymi obrączkę okołoprzeły-kową. ze zwojem podprzełykowym, powstałym z połączenia się trzech par zwojów zarodkowych. Zwój podprz.ełykowy unerwia przysadki gębowe i łączy się z brzusznym łańcuchem nerwowym, wykazującym nieparzyste zwoje w każdym segmencie tułowia. W odwłoku występuje 8-11 zwojów W skład układu sympatycznego wchodzą 3 części: I) przełykowa, powiązana z mózgiem, która unerwia jelito przednie, środkowe, serce i związane z mózgiem ciała sercowate (p, układ dokrewny); 2) część składająca się z par poprzecznych nerwów w każdym zwoju łańcucha brzusznego i podłużnych łączących je gałązek, które obsługują przetchlinki; 3) część odwłokowa związana z końcowymi zwojami łańcucha brzusznego, która unerwia narządy rozrodcze i jelito tylne

Narządy zmysłów. Większość owadów skrzydlatych ma parzyste oczy złożone. Prócz nich, wiele gatunków ma oczka. Oczka boczne mają larwy

0    przeobrażeniu zupełnym, w liczbie I do 7 par. Oczka grzbietowe (przyoczka). występują na grzbiecie głowy, najczęściej w liczbie 3. u larw o przeobrażeniu niezupełnym oraz u postaci dojrzałych o przeobrażeniu niezupełnym i zupełnym (nie występują u wielu muchówek i motyli). Informują one tylko o świetle

1    cieniu, nie dają obrazów.

Budowa innych narządów zmysłów jest bardzo różnorodna, występują zarówno eksterioreceptory, odbierające wrażenia ze środowiska zewnętrznego, jak i proprioreceptory, reagujące na wrażenia powstające wewnątrz organizmu.

Narządami odbierającymi wrażenia mechaniczne (mechanoreceptorami) są włoski czuciowe, kopułki, narządy strunowe, słuchowe oraz narządy równowagi.

Ryc. 215. Owady, budowa narządów zmysłów. A — chcmorcceptor. B — ciało dotykowe, C — ciało dotykowe ze sterczącym wyrostkiem czuciowym: p — pokrycie ciała, z — komórka zmysłowa

M

B

c

573