580 581 2

Ryc. 219. Owady, budowa układu rozrodczego. A — samicy. B — samca; a —jajnik, g — gruczoł dodatkowy, j —jądro, k — kanalik wytryskowy, n — nasieniowód, o — pochwa, p — pęcherzyk nasienny, z — zbiornik nasienny

czasowe grupowanie się osobników populacji, np. dla wspólnego zimowania czy żerowania. Komórki produkujące feromony mają różną lokalizację. U królowej pszczół występują w żuwaczkach, tworząc gruczoły żuwaczkowe, gruczoły produkujące atraktanty płciowe najczęściej położone są w odwłoku w okolicy narządów płciowych lub w nabłonku jelita tylnego.

Układ rozrodczy. Gonady są parzyste. Jajniki składają z podjednostek, zwanych owariolami (ryc. 219A). Z nich jaja dostają się do parzystych jajowodów, które przechodzą w jajowód nieparzysty kończący się pochwą (u jętek, niektórych skorków i wielblądek końcowe przewody rodne są parzyste). Do pochwy u wielu samic uchodzą zbiornik nasienny i gruczoły dodatkowe,

Ryc. 220. Termit Termes flaoipes, polimorfizm postaci. A — królowa, B — samiec, C — robotnica,

D — żołnierz

których wydzieliny służą do przyklejania jaj, do tworzenia kokonów jajowych (np. u karaczanów, modliszek), do karmienia larw (mucha tse-tse), a u żąd-łówek przekształcone są w gruczoły jadowe. Jądra u samców większości gatunków są wydłużone, workowate, plemniki dostają się z nich do parzystych nasieniowodów, łączących się we wspólny nasieniowód (ryc. 219B), kończący się kanałem wytryskowym (wyjątki, jak w przypadku jajowodów). Występują powszechnie zbiorniki nasienia, gruczoły dodatkowe i prącia.

Dymorfizm płciowy jest różnie wyrażony, u czerwców i wachlarzoskrzyd-łych samice są pozbawione skrzydeł, albo skrzydeł czułków i nóg. U społecznych gatunków występują różnice pomiędzy płciami, a także w obrębie płci (ryc. 220).

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Samice są jajo- (większość), jajożywo- i żyworodne (niektóre pluskwiaki równoskrzydłe, krwiopijne muchówki). Rozmnażanie rozdziełnopłciowe jest powszechne u owadów skrzydlatych. Hermafrodytyzm jest bardzo rzadki (niektóre pluskwiaki, muchówki). Natomiast częsta jest partenogeneza. Z pasożytniczym trybem życia związana jest poliembrionia, jedyna forma rozmnażania bezpłciowego u owadów, polegająca na powstawaniu z jednej komórki jajowej więcej niż jednego zarodka. Występuje sporadycznie u przedstawicieli różnych grup owadów, ale u ok. 30 gatunków pasożytniczych błonkówek i jednego rodzaju wachlarzoskrzydłych jest regułą.

Partenogeneza jest przypadkowa (sporadyczna), okolicznościowa, stała, cykliczna (heterogonia) i geograficzna. Przypadkowa występuje obok rozmnażania obupłciowego, które jest główną formą rozrodu. Partenogeneza stała występuje głównie u pasożytów (pilarzowate, galasówki, bleskotki, niektóre czerwce), u których z jaj bez zapłodnienia stale rozwijają się tylko samice. Partenogeneza cykliczna wiąże się z regularnym lub nieregularnym następstwem pokoleń rozmnażających się dzieworodnie i dwupłciowo, wykazuje wiele odmian. Występuje u mszyc i galasówek. U mszyc np. samice jesiennego pokolenia składają jaja zapłodnione, zwane zimowymi, które na wiosnę po przezimowaniu dają początek licznym pokoleniom dzieworodnych samic. Przy końcu sezonu letniego pojawiają się samice i samce, które kopulują, a zapłodnione samice składają jaja zimowe. Cykle takie mogą być krańcowo skomplikowane poprzez pojawianie się polimorfizmu pokoleń, jajorodności na-przemian z żyworodnością, zmianą miejsc żerowania i zmianą żywiciela (zob. filoksera winiec). Partenogeneza geograficzna wiąże się z występowaniem u danego gatunku populacji rozmnażających się biseksualnie i partenogenety-cznie na geograficznie odrębnych terenach. Występuje u prostoskrzydłych, motyli, muchówek, chrząszczy i błonkówek.

Odmianą partenogenezy jest pedogeneza, charakterystyczna dla niektórych muchówek i chrząszczy. Polega na występowaniu w cyklach życiowych larw I zdolnych do rozmnażania dzieworodnego. Na przykład u muchówek z rodzaju I nieczystek — Miasior larwy produkują jaja, które dzieworodnie w matczynych

581