586 587 2

Poddział: nowoskrzydłe — Neoptera

Do grupy zaliczane są owady skrzydlate o przeobrażeniu niezupełnym i zupełnym, u których skrzydła, jeżeli występują, mogą być składane ku tyłowi wzdłuż odwłoka, zachowując opływowość ciała. Cecha ta jest ewolucyjnie progresywna, ze względu na mechanizm lotu, możliwość powstania struktur ochronnych (np. pokryw), chowanie się przed wrogami, w tym do kryjówek i umożliwiła różnicowanie się w liczne rzędy. Rzędy nowoskrzydłych grupuje się w zespoły albo nadrzędy.

N a d r z ą d: Orthopteroidea

Nadrząd obejmuje owady skrzydlate o typowo wykształconych narządach gębowych gryzących. Tylnych skrzydłach silniej rozwiniętych niż przednie, które mają główne znaczenie w locie. Odwłok z przydatkami.

Ryc. 225. Owady o przeobrażeniu niezupełnym. A — karaczan, B — modliszka, C — termit, D — widelnica, E — straszyk, F — prostoskrzydły, G — skorek, H — gryzek, I — wszoł, J — wesz, K — przylżeniec, L — pluskwiak

G    H    I    J    K    L

Rząd: widelnice — P/ecoptera

Występują w pobliżu zbiorników wodnych, rzek, strumieni, głównie w strefach o klimacie umiarkowanym. Ok. 2000 gatunków (w Polsce ok. 80). Postacie dojrzałe roślinożerne, drapieżne lub nie pobierające pokarmu.

Ciało wydłużone, miękkie. Głowa z dużymi oczami. Długie wieloczłonowe czułki. Homonomiczny tułów z prawie jednakowymi segmentami i odnóżami. Skrzydła z gęstym siatkowanym użytkowaniem. Na końcu odwłoka wideł-kowate wyrostki rylcowe (ryc. 225D).

Larwy żyją w wodzie, oddychają skrzelotchawkami lub całą powierzchnią ciała- Rozwój 1—3 lat, występuje 20— 30 linień.

Widelnica brzegowa — Perlą marginata, o rozpiętości skrzydeł do 6 cm (u samic), występuje przy górskich potokach.

Rząd: karaczany — Blattodea

Synonimy: chelmce, karaluchy

Owady o nocnym trybie życia, występujące pod kamieniami, opadłymi liśćmi j synantropijne. ciepłolubne, wrażliwe na wysychanie. W ciepłych i wilgotnych lasach okresu węglowego stanowiły główną biomasę owadów. Współcześnie ok. 3 500 gatunków (w Polsce 12), przeważnie roślinożernych. Żyjące w zabudowaniach żywią się szczątkami roślin i zwierząt. Przenosiciele wielu chorób, wywoływanych przez mikroorganizmy i nicienie. Osiągają duże rozmiary, do 9 cm.

Ciało grzbieto-brzusznie spłaszczone (ryc. 22SA, fot. 20A), głowa pochylona ku dołowi. Przednie skrzydła skórzaste, wykształcone w półokrywy lub nie występują. Czułki wieloczłonowe, długie, cienkie. U samca na 9 segmencie odwłoka płytka płciowa i u większości gatunków trzonki. Na końcu odwłoka cerci. Samice mają pokładełko; produkują kokony (torebki) jajowe. Ta cecha powoduje, że niektórzy entomolodzy obniżają rangę karaczanów do pod rzędu i łączą z modliszkami (p. niżej), które też produkują kokony, w rząd: Diclyoptera (synonim: Oothecaria).

Karaczan wschodni — Blatta orientalis, do 25 mm długi, kosmopolityczny, występuje w zabudowaniach. Do Polski zawleczony z Azji.

Karaczan prusak — Blatella germanica, do 15 mm długi, synantropijny, kosmopolityczny, pochodzenia europejskiego, rozprzestrzenił się na wszystkie kontynenty.

Rząd: modliszki — Manlodea

Modliszki żyją głównie w strefach ciepłych. Ok. 1 800 gatunków (w Polsce 1). Są drapieżne, żywią się owadami, a tropikalne ponadto drobnymi kręgowcami, w tym ptakami. Ich cechą charakterystyczną są chwytne odnóża przedtułowia, o wydłużonych biodrach, ząbkowanych udach i goleniach, które sterczą ku górze, tak że robią wrażenie jakby były składane do modlitwy. Służą do łapania owadów. Skrzydła i odwłok podobnie wykształcone jak u karaczanów. Głowa bardzo ruchliwa. Przedtułów wąski, wydłużony, ruchliwy (ryc. 225B). Osiągają duże rozmiary, do 10 cm (fot. 22A).

Jaja składane w torebkach.

Wieszczka czczona — Mantis religiosa występuje w suchych okolicach południowej Europy, u nas spotykana rzadko na suchych łąkach południa kraju. Na zdobycz wyczekuje nieruchomo z wysuniętymi do przodu odnóżami przednimi.

587