626 627

mają także zdolność do encystacji. W stanie aktywnym żyją krótko, tygodnie lub miesiące. Encystowane lub w stanie anabiozy mogą przetrwać skrajnie niekorzystne warunki i przeżyć dziesiątki lat. Uaktywniono niesporczaki, wysuszone i encystowane. występujące na mchu zasuszonym przed ok. 120 lat temu, przechowywanym w zielniku. W stanie anabiozy niesporczaki znoszą tak skrajnie niekorzystne dla metabolizmu warunki, jak temperatury dochodzące do +149 i -272 C. Gatunki występujące u wybrzeży Grenlandii cechuje cyklomorfoza, osobniki w lecic i zimie wykazują zmiany w wielkości ciała i wykształceniu szczecinek, ponadto ich gonady są aktywne rozrodczo tylko w lecie.

Znaczenie niesporczaków w ekosystemach jest nieznane.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Niesporczaki są drobnymi bezkręgowcami, przeważnie 0,1 do 0,5 mm długimi, tylko niektóre dochodzą do 1,7 mm. Ciało mają krótkie, owalne lub cylindryczne, spłaszczone po stronie brzusznej (ryc. 231). Zróżnicowane na odcinek głowowy i tułów. Obie części ciała są słabo odgraniczone od siebie. Po stronie brzusznej tułowia występują trzy lub cztery pary odnóży lokomocyjnych, będących uwypukleniami ściany ciała, jednogałęziowych, nieczłonowanych. U niektórych gatunków oskórek odnóży wykazuje teleskopową budowę. Odnóża zakończone są pazurkami, w liczbie od I do kilkunastu. Otwór gębowy znajduje się z przodu ciała, odbytowy z tyłu, po stronie brzusznej, blisko końca ciała (ryc. 232, fot. 26).

Budowa wewnętrzna

Niesporczaki nie mają układów oddechowego i krwionośnego. Większość gatunków cechuje eutełia.

Pokrycie ciała. Ciało pokryte jest oskórkiem, złożonym z 7 warstw, zawierającym chitynę, wielocukry, białka i lipidy. Oskórek przez całe życie osobnika okresowo linieje. Na powierzchni, zależnie od gatunku, jest gładki albo porzeżbiony. U części gatunków oskórek jest zróżnicowany na płytki grzbietowe, brzuszne i boczne. Oskórek jest wytwarzany przez jednowarstwowy naskórek.

Mięśnie motoryczne nie tworzą wora powłokowego, podzielone są na zespoły. Morskie niesporczaki mają mięśnie poprzecznie prążkowane, inne mają gładkie albo przeważnie gładkie, a tylko niektóre mięśnie, jak np. obsługujące sztylety (patrz dalej) mają poprzecznie prążkowane.

Układ nerwowy wykazuje metameryzację. Centralna część układu nerwowego składa się z mózgu, u prymitywniejszych niesporczaków zbudowanego z dwóch, u wyższych z trzech płatów (środkowego i dwóch bocznych). Z mózgu na boki odchodzą konektywy, łączące się ze zwojem pod przełyk owym. Od zwoju podprzełykowego odchodzą ku tyłowi ciała dwa pnie nerwowe, na

Ryc. 232. Nieiporc/ak, budowa wewnętrzna; g — gardziel, j — jajnik, m — zwój mózgowy, n — układ nerwowy, p — przewód pokarmowy, s — ślinianka, t — gruczoł sztyletowy, w — narząd

wydalniczy

których występują 4 pary zwojów ułożonych metamcrycznic i połączonych konektywami (ryc. 232).

Narządy zmysłów. Niektóre niesporczaki mają na odcinku głowowym prymitywne parzyste oczka, zbudowane z 5 komórek z barwnikami czerwonym lub czarnym. Jako narządy zmysłu dotyku występują włoski i szczecinki. Dwie długie szczeciny, umieszczone z przodu ciała, uważane są za chemoreceptory.

Jama ciała nie jest wyścielona nabłonkiem perytonealnym, jest miksocelem. ale jej pochodzenie jest sporne (zob. rozwój). Celoma jest ograniczona do jamy gonady.

Układ pokarmowy. Jelito przednie i tylne wysłane są oskórkiem. Otwór gębowy prowadzi do jamy gębowej, do której uchodzą duże parzyste gruczoły ślinowe oraz sterczą tzw. sztylety, struktury oskórkowe, wysuwane na zewnątrz otworu gębowego z głębiej położonych worków o charakterze gruczołowym, służące do nakłuwania tkanek roślin czy zwierząt (przy każdym linieniu są odrzucane i odtwarzane). Jama gębowa przechodzi w silnie umięśnioną gardziel. zbudowaną z komórek mioepitelialnych (por. brzuchorzęski). Gardziel łączy się z wąskim przełykiem, otwierającym się do obszernego jelita środkowego z mikrokosmkami. U niesporczaków słodkowodnych i niektórych lądowych, końcowa część jelita środkowego ma 4 gruczołowate uwypuklenia, których funkcja jest różnie interpretowana. Niektórzy morfolodzy uważają je za narządy homologiczne z cewkami Malpighiego stawonogów i tak je nazywają, inni za homologiczne z gruczołami renalnymi nicieni. Ponieważ występują głównie u niesporczaków słodkowodnych, najprawdopodobniej służą do osmoregulacji. Jelito końcowe jest krótkie, otwiera się bezpośrednio otworem odbytowym na powierzchni ciała, albo uchodzi do kloaki.

Niesporczaki odżywiają się głównie sokami roślin, albo bakteriami, glonami, detrytusem, niektóre wbijają sztylety w ciało nicieni i wysysają płyny tkankowe, podobnie odżywiają się formy pasożytnicze.

Układ wydalniczy zob. układ pokarmowy. Do wydzielania zbędnych produktów metabolizmu służy głównie linienie, które u niesporczaków jest częste; w odrzucanych oskórkach stwierdzono złoża zbędnych produktów metabolizmu.

627