632 633

Budowa zewnętrzna

Mięczaki są mikroskopijne, jak i dochodzą do kilku metrów długości, niektóre z nich są największymi bezkręgowcami. Przy tym mają bardzo różne, niekiedy bardzo piękne kształty i są bardzo różnie zabarwione.

Mięczaki są bezkręgowcami o pierwotnej budowie dwubocznie symetrycznej, ale w niektórych grupach nastąpiło zaburzenie tej symetrii, szczególnie u większości brzuchonogów ciało dojrzałych osobników jest asymetryczne. Jednopłytkowce i wielopłytkowce wykazują w budowie zewnętrznej i wewnętrznej przejawy metamerii, u reszty grup mięczaków ciało jest pozbawione metamerii.

Ryc. 233. Mięczaki, schematy organizacji morfologicznych. A — jcdnopłytkowca, B — wielopłyt-kowca, C — bezpłytkowca, O — brzuchonoga, E — łódkonoga. F — małży, G — glowonoga. Zaczerniono układ pokarmowy i szkielet

Podkreślono już, że mięczaki mają bardzo zróżnicowaną morfologię (ryc. 233), ale przedstawicieli każdej gromady można sprowadzić do podstawowego archeotypu (hipotetycznego przodka mięczaków), od którego ewolucja szła w różnych kierunkach (ryc. 234).

Hipotetyczny praprzodek miał dało zbudowane z trzech zasadniczych części: głowy, worka trzewiowego i nogi.

Głowa u współczesnych jednopłytkowców, wielopłytkowców, tarczkono-gich, bezpłytkowców i łódkonogów jest słabo wykształcona, u małży całkowicie zredukowana. Jest dobrze rozwinięta u brzuchonogów i głowonogów. Obej-

Ryc. 234. Anatomia hipotetycznego przodka mięczaków. A — przekrój podłużny, B — poprzeczny (na wysokości jamy płaszczowej); a — noga, b — jama płaszczowa, g — gonada, j — jeUlo tylne, k — worek okołosercowy, 1 — skrzele, m — metanefrydium, n — układ nerwowy, o — muszla, p — płaszcz, s — serce, t — tarka, w — gruczoł trzustkowo-wątrobowy. ż — żołądek

muje narządy zmysłów, otwór gębowy, a wewnątrz zawiera centralne części układu nerwowego, w postaci tn. in. zwojów mózgowych.

Worek trzewiowy występuje u wszystkich mięczaków. Tworzy grzbietową część ciała i wykazuje nierównomierny rozwój ścian. Jego ściana od strony grzbietowej tworzy fałd, zwany płaszczem, który zwisa ku dołowi (ryc. 234). Jego rozmiary są bardzo różne u poszczególnych gromad, od bardzo drobnych do obejmujących całe ciało (tarczkonogi, bezpłytkowce). Przestrzeń zawartą pomiędzy płaszczem a resztą ciała, określa się jako jamę płaszczową. Do jamy uchodzą przewody narządów wydalniczych (jeżeli występują), gruczołów rozrodczych, otwór odbytowy oraz w jamie płaszczowej znajdują się narządy oddechowe, albo ściany jamy służą do oddychania (ślimaki lądowe). U większości gromad mięczaków płaszcz pokryty jest szkieletem zewnętrznym, zwanym muszlą, pojedynczą lub złożoną z podjednostek. Tylko płaszcz (ściśle jego brzegi) ma zdolność wytwarzania muszli i jej kształt odzwierciedla zasięg i kształt płaszcza. Nietypowy płaszcz mają tarczkonogi i bezpłytkowce. U tych mięczaków jest on pokryty oskórkiem z gęsto, dachówkowato ułożonymi łuskami oskórkowymi. We wnętrzu worka trzewiowego występują wszystkie narządy wegetatywne.

Noga stanowi brzuszną część ciała. Jest narządem lokomotorycznym, obficie zaopatrzonym w mięśnie. Ma bardzo różny kształt i wielkość. U tarcz-konogich i bezpłytkowców jest silnie zredukowana.

Plastyczność morfologiczna poszczególnych gromad mięczaków wiąże się z modyfikacjami w wykształceniu omówionych trzech części ciała, albo z ich częściową lub całkowitą redukcją. Przy czym, jak to już zostało podkreślone, redukcji ulegają głowa lub noga, a nigdy worek trzewiowy.

Odnośnie do ogólnego kształtu ciała mięczaków wyróżnia się u tych bezkręgowców dwa podstawowe typy morfologiczne. Pierwszy charakteryzuje się ciałem wydłużonym zgodnie z przednio-tylną, główną osią ciała (ryc. 233A, B, C, F). Oś grzbietowo-brzuszna jest w tym typie krótka, znacznie krótsza niż przednio-tylna, gdyż worek trzewiowy jest szczególnie niski. Otwór odbytowy

633