4442198823

jak dochodzi do kierowania się odnośnymi czynnikami, to zaś znaczy, że on, a nie tylko samo odzwierciedlanie zasługuje na nazwę „poznawania”. Była już mowa o tych sprawach w rozdziale IV, przy analizie procesu poznawczego jako mechanizmu kierowania się cechami przedmiotów zewnętrznych (por. str. 101).

Zamiast terminu „rozumienie”, niezbyt jasnego, a przy tym ograniczonego tradycyjnie do faktów świadomości, posłużę się dla bliższej charakterystyki procesu poznawczego innym pojęciem, też dość znanym a mniej wątpliwym, mianowicie pojęciem orientacji w otoczeniu. Pojęcia tego używamy często w mowie potocznej, chcąc określić, jak sprawnie rozwiązuje ktoś stawiane mu zadania, bądź to teoretyczne, bądź też praktyczne. Mówimy np. o lepszej lub gorszej orientacji ucznia, dajmy na to w matematyce, mając na myśli, że uczeń ten lepiej lub gorzej rozwiązuje problemy matematyczne, ale także przypisujemy dobrą orientację w^r okolicy turyście, który prawidłowm znajduje drogę w terenie, u tego zaś, kto zabłądzi — dopatrujemy się słabej orientacji. Termin ten nie jest w tym stopniu co „rozumienie” obarczony tradycjami psychologii świadomości i można go swobodnie stosować zarówno do ludzi, jak i do zwierząt. Na przykład Dembowski wspomina o orientowaniu się szczurów w labiryncie (1946a, str. 344, 352), omawia obszernie zagadnienie, według jakich właściwości terenu orientują się w okolicy pszczoły powracające do ula (1. c., str. 255n) itd. Nawet Pawłów nie waha się używać tego pojęcia w odniesieniu do psów, uważając je za termin całkowicie obiektywmy, nie odnoszący się do świadomości. Początkowo był on zdania, że na nazwę „orientacji w otoczeniu” zasługuje tylko odruchowa warunkowy mechanizm przystosowania (1952, str. 77), potem jednak znacznie rozszerzył zakres tego pojęcia i wyróżnił trzy poziomy orientacji: orientację instynktowną, tj. odru-chowo-bezwarunkow^rą, orientację odruchow^ro-warunkow^rą pienvszo-układową i wreszcie orientację werbalną, drugoukładową (1952, str. 497).

Poprzednio przeprowadzona analiza faktów kierowania się cechami przedmiotów u zwierząt (por. rozdz. IV, str. lOln.) umożliwia bliższe określenie, jak należy rozumieć termin „orientacja w otoczeniu”.

154