744 745

Na stronic oralnej, pośrodku tarczy występuje otwór gębowy, a wzdłuż ramion, po dolnych stronach, biegną bruzdy umbulukrulne, w których sterczą nóżki ambulakralne (ryc. 266B, 267B), w 2 lub 4 rzędach. Na stronie aboralnej tarczy, pod naskórkiem, występuje płytka sitowa (madreporowa), większa od innych płytek szkieletu wewnętrznego, i otworami, przy pomocy których układ wodny kontaktuje się ze środowiskiem zewnętrznym. Płytka położona jest między promiennie (interradialnie. ryc. 266A). Na stronie aboralnej uchodzą także pośrodkowo otwór odbytowy i gonopory.

Całe ciało prócz bruzd ambulakralnych jest pokryte wapiennymi kolcami i guzkami, różnic wykształconymi u poszczególnych gatunków, pomiędzy którymi rozmieszczone są cienkościenne palczaste wyrostki, zwane skrzelami powłokowymi (papulami), będące wypukleniami ściany ciała (ryc. 267B). U nielicznych rozgwiazd pomiędzy kolcami i guzkami występują narządy o znaczeniu obronnym — pedicellarie (p. dalej).

Rozgwiazdy pełzają po podłożu stroną oralną, posługując się nóżkami układu wodnego. Formy o długich ramionach mogą przy ich pomocy kroczyć.

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała Ściana ciała zbudowana jest z naskórka, jego komórki są jedno-lub bezrzęskowe. Pomiędzy komórkami naskórka występują licznie komórki zmysłowe i gruczołowe, produkujące substancje śluzowate. Pod naskórkiem występuje gruba warstwa tkanki łącznej produkująca elementy szkieletu wapiennego, bogatego w magnez, a niżej położone są mięśnie okrężne i podłużne, odpowiedzialne za ruchy ramion. Od wewnątrz ścianę ciała wyściela orzęsiony nabłonek perytonealny.

Ryc. W. Rtwymuda. A — przekroi podłużny pnez tarczę centralną i ramię. B — przekrój popnoB) pno rumie. C — schemat budowy układu wodnego; a — część cndoncuralnn układu aaraowefo. d — otwoe odbytowy, e — pcdiccilaria. g — gonada, h — część hiponcuralna układu nerwowego.; — płytka nfacktowa. k — kolec. I — kanał kamienny. ni — kieszeń Tiedemanna, ■—mka imbulakralna. o—otwór gębowy. p—pęcherz Pobego. r—gruczoł osiowy, ł—płytka wm. I — aąać akw—alna układu nerwowego, u — uchyłek żołądka, t — żołądek

Poszczególne elementy szkieletu zawiązują się w rozwoju osobniczym w postaci drobnych podjednostek, które łączą się w płytki. Płytki są porowate, co zmniejsza ich masę właściwą i połączone są tkanką łączną. Na płytkach oparte _są, wspomniane już, kolce i guzki, sterczące nad powierzchnią ciała (ryc. 267B). Są one różnie wykształcone u poszczególnych gatunków, mogą się składać z podjednostek, np. paksile. składają się z guzka, z koroną drobnych kolców na szczycie. Wymienione już pedicellarie powstają z dwóch płytek szkieletowych, wykształconych w nożycowatą strukturę, zaopatrzoną w mięśnie, okryte są tkanką łączną i naskórkiem (ryc. 267B). Służą do ochrony skrzeli powłokowych, a u rozgwiazd nie drapieżnych do chwytania drobnego pokarmu.

Płytki szkieletowe ułożone są rzędami. Pośrodku każdego ramienia występuje podwójny rząd płytek, zwanych ambulakralnymi, pomiędzy którymi występują nóżki ambulakralne, wychodzące nad powierzchnię ciała. Do płytek tych, z boków przylegają rzędy płytek adambulakralnych, a z tymi stykają się dwa rzędy płytek brzeżnych, tworzących boczno-górną ścianę ramienia. Na części oralnej, dookoła otworu gębowego występuje okółek płytek zwanych gębowymi, zwykle w liczbie S. Po stronie aboralnej płytki mają mniejsze rozmiary, a w ich obrębie wielkością wyróżnia się płytka madreporowa.

Układ nerwowy jest typowo zbudowany, nie ma zwojów i składa się i 3 podstawowych części, opisanych we wstępie do szkarłupni.

Narządy zmysłów. U rozgwiazd narządy zmysłów są słabo rozwinięte. Licznie, pomiędzy zwykłymi komórkami naskórka, występują komórki zmysłowe. Łączą się one wypustkami z siecią komórek nerwowych podnaskórkowych i wysyłają wypustki dochodzące do powierzchni naskórka. Szczególnie licznie komórki zmysłowe osadzone są w nóżkach i na wyrostkach ściany ciała, występujących na końcach ramion, zwanych czułkami. U podstaw czułków, u niektórych rozgwiazd, występują prymitywnie zbudowane oczka, informujące tylko o natężeniu światła. Rzadziej oczka występują na szczytach niektórych nóżek.

Jama ciała, celoma, jest obszerna, zawiera płyn, zawartością rozpuszczonych soli zbliżony do wody morskiej, występują w nim amebocyty. Zróżnicowanie celomy zostało opisane we wstępie do szkarłupni.

Układ pokarmowy. Otwór gębowy prowadzi do krótkiego przełyku, a ten otwiera się do obszernego żołądka, zajmującego większą część wnętrza tarczy. Żołądek jest zróżnicowany na część dolną obszerniejszą, zwaną oralną, i górną, bardziej spłaszczoną i mniej obszerną. Od części aboralnej, u gatunków pięcioramiennych, odchodzi 5 uchyłków, z których każdy w ramieniu rozdziela się na dwie gałęzie z uchyłkami o charakterze gruczołowym (ryc. 267A). Żołądek zawieszony jest w metacelu na krezkach. Ku górze odchodzi od niego krótkie jelito tylne, otwierające się otworem odbytowym.

Większość rozgwiazd jest drapieżna. Gatunki drapieżne mają zdolność wynicowania żołądka przez otwór gębowy, obejmowania zdobyczy, wydzielania enzymów' i częściowego jej nadtrawiania. Inne rozgwiazdy odżywiają się detrytuscm. albo drobnymi organizmami, które są zlepiane wydzielinami śluzowatymi i popychane rzęskami w kierunku otworu gębowego.

745