76w

i

w obrębie morfemów. W przykładach analizowanych tu widać było takie oboczności nienaruszające tożsamości morfemu, np. kot-Hkoc-Hkoć-, obecne w konstrukcjach kocur czy w formie (o) kocie. Przy niektórych morfemach takie oboczności (tzw. alternacje) prowadzą do bardzo dalekich zmian, np. morfem leksykalny obecny w wyrazie ręka występuje w sześciu postaciach: rek-, rąk-, ręc-, rąć- (np. w rączka czy oburącz), ręć-(np. w ręcznik czy ręczny), ręk (np. w formie ręki). Elementem trwałym okazuje się w nim jedynie nagłosowa spółgłoska r, a jednak oboczności te nie naruszają tożsamości morfemu. Szerzej o problemie tym będzie mowa w wykładzie następnym.

Na zakończenie tego paragrafu pokażmy na przykładzie prostego zdania, jak przedstawiona już hierarchiczna struktura języka uczestniczy w procesie tworzenia tekstu. Weźmy jako przykład do analizy zdanie:

Duży, kudłaty pies przestraszył malutkiego, łaciatego kotka.

Do budowy tego wypowiedzenia zostało wybranych ze słownika (zgodnie z zamiarem komunikacyjnym nadawcy) siedem polskich lek-semów (tzn. abstrakcyjnych jednostek słownikowych), z których część to leksemy niepodzielne (duż-,pies- z obocznościami ps-//pś~), a część to leksemy pochodne, w których da się wydzielić mniejsze elementy znaczące: kudłał-, przestrasz(y)-, malutk-, łaciat-, kotk-. Leksemy te zostały wstawione w określony schemat zdaniowy o postaci: GN_nom

-    verbum - GN_acc (tzn. grupa nominalna w mianowniku - czasownik

-    grupa nominalna w bierniku), i podporządkowane syntaktycznie w obrębie grup, np. forma kotka wymusza od określającego przymiotnika postać malutkiego.

Podporządkowanie syntaktyczne sygnalizują morfemy, tworzące formy fleksyjne, jakie przybierają poszczególne leksemy. Są to kolejno: morfem -y (w formie duży, kudłaty), sygnalizujący mianownikowość, męskość, pojedynczość, uzależnione od nadrzędnego rzeczownika pies) zero końcówki w formie pies, sygnalizujące mianownikowość (np. w opozycji względem biernikowego -#); morfem -/- wraz z końcówką zerową (w przestraszył-0), sygnalizujące czas przeszły, rodzaj męski i osobę trzecią; morfem -ego (w formach malutkiego i łaciatego), sygnalizujący podporządkowanie wobec nadrzędnego rzeczownika kotka, przejmujące od niego biernikowość, męskożywotność oraz liczbę pojedynczą; wreszcie morfem -a (w formie kotka), sygnalizujący już wspomniane wyżej znaczenia.

Część wybranych do budowy zdania leksemów to konstrukcje słowotwórcze, rozkładalne dalej na morfemy. I tak w przymiotnikach kudłaty 77