78y

WYKŁAD 6

i łaciaty, oznaczających ‘taki, który charakteryzuje się obecnością kudłów, łat', obecny jest morfem słowotwórczy -at- i morfemy leksykalne kudł- i łat-. W leksemach malutki, kotek wyodrębniają się morfemy

0    znaczeniu ekspresywno-deminutywnym -utk- i -ek- (z allomorfem -k-)_t a w czasowniku przestraszy(ć) przy rekonstrukcji kolejnych kroków derywacyjnych dadzą się wyodrębnić morfem -y- (konstruujący czasownik) oraz morfem słowotwórczy prze- (prefiks), sygnalizujący dokona-ność. Morfemem leksykalnym, niosącym główne znaczenie czasownika, jest tu -stras-, występujący w dwóch postaciach -strach-//-stras-.

Morfemy rozkładalne są już dalej tylko na fonemy, a te, jak była już mowa, zbudowane są z cech dystynktywnych. I tak np. morfem duz- jest ciągiem złożonym z /d/, /uf, /z/. Wymiana któregoś z tych elementów wywołuje powstanie innego znaku, np. kuz- (ortograficznie kurz), daz-(ortograficznie darz - rozkaźnik od darzyć), duś- (dopełniacz liczby mnogiej od dusza).

Fonem jest wiązką jednocześnie występujących cech dystynktywnych, np. /z/ to połączenie szczelinowości, dziąsłowości, dźwięczności

1    nienosowości. Cechy fonologiczne, których liczba jest niewielka, stanowią szkielet konstrukcyjny systemu fonologicznego każdego języka. Są one łatwo wychwytywane uchem (przez tzw. słuch fonematyczny) i reprodukowane. Wszyscy wiemy, jak trudno jest usłyszeć i powtórzyć dźwięki obcego języka nieznane własnemu językowi, np. jak trudno jest Polakowi, który ma w swoim systemie jedno /<?/, odróżnić trzy rodzaje e w języku francuskim. Szerzej o właściwościach podsystemu fonologicznego będzie mowa w paragrafie następnym.

6.2. Budowa i funkcje podsystemu fonologicznego

Podsystem fonologiczny każdego języka obejmuje zbiór typów najmniejszych elementów fonicznych, które w danym języku stanowią budulec znaków i służą do ich rozróżniania w procesie komunikacji. Te najmniejsze elementy, zwane fonemami, stanowią pewne abstrakcyjne wzorce wymówień (bądź cech akustycznych), realizowane w wypowiedziach w postaci głosek, w których obecne są zarówno owe cechy wzorcowe (istotne dla fonemu), jak i inne cechy dodatkowe (nadmiarowe, indywidualne).

Od strony czysto fizycznej głoski to fale dźwiękowe w pewien sposób 78 ukształtowane, a więc ruchy powietrza (lub innego ośrodka fizycznego),

wytworzone na skutek działania narządów mownych człowieka. Dźwięki mowy charakteryzują się trzema aspektami: akustycznym (cechy fizyczne fali), artykulacyjnym (sposób wytwarzania dźwięków przez narządy mowne człowieka) i percepcyjnym (sposób ich odbioru przez ucho odbiorcy).

Zjawiska wytwarzania dźwięków mowy i ich cechy akustyczne opisywane są przez fonetykę (do gr. font ‘głos’), która jest nauką przyrodniczą, natomiast funkcję elementów dźwiękowych i tylko te cechy tych elementów, które są ważne dla komunikacji (i w konsekwencji repertuar jednostek o cechach istotnych, czyli zestaw fonemów), opisuje fonologia, która jest dyscypliną stricte językoznawczą. Ostre odróżnienie tych dwóch dyscyplin wprowadził N. Trubecki (Trubeckoj) w książce Grurulzuge der Phonologie (1939, polskie tłumaczenie 1970). Obie dyscypliny mają odmienny przedmiot badania: uwidocznia się to w tym, że zestaw głosek, wykrywanych eksperymentalnie na podstawie zarejestrowanych cech artykulacyjnych bądź akustycznych jest różny (o wiele bogatszy), aniżeli zestaw fonemów, wykrywanych drogą analizy funkcji tych elementów przy tworzeniu i rozróżnianiu znaków. Dla polszczyzny wyróżnia się ponad 80 głosek, a więc typów dźwięków powtarzających się w wypowiedziach, a zestaw fonemów (jednostek funkcjonalnych) realizowanych przez te głoski jest o wiele mniejszy i różnie ustalany przez różnych badaczy: dla polszczyzny ustala się od 37 do 42 fonemów. Szerzej o tej kwestii będzie mowa dalej (por. s. 85).

Fonetyka jest dyscypliną o wiele starszą. Jej początki jako nauki sięgają połowy XIX wieku, kiedy eksperymentalnie zaczęto badać sposoby wymawiania głosek (uczeni francuscy Rousselot, Roudet, potem duński badacz O. Jespersen) oraz cechy akustyczne dźwięków mowy ludzkiej (Helmholz). Szerzej o dziejach fonetyki mowa jest w książce B. Wierzchowskiej Wymowa polska (1971). W dalszym ciągu przyjrzymy się bliżej podstawowym właściwościom dźwięków mowy, opisywanym przez fonetykę.

6.2.1. Właściwości fizyczne dźwięków mowy

Jak wspomnieliśmy, dźwięki mowy mogą być opisywane od strony akustycznej, artykulacyjnej (działania narządów mowy) i percepcyjnej.

Z punktu widzenia akustyki dźwięki mowy to fale ośrodka fizycznego (przede wszystkim powietrza) trzech rodzajów: drgania regularne (tony) oraz drgania nieregularne (tzw. szmery), które mogą być dwojakie: 79