539

uznaje się ten człon pary aspektowej, który charakteryzuje się większą złożonością formalną.

1.4. Czasownikowy lub imienny charakter podstaw determinuje w znacznej mierze strukturę semantyczną i formalną derywatów oraz funkcje formantów, dlatego w części szczegółowej zostaną omówione osobno czasowniki odczasownikowe i czasowniki odimienne. Na znaczenie kategorialne derywatów czasownikowych wpływa w sposób istotny zawartość informacyjna formantów. Nie jest ona jednakowa; wyróżniają się formanty (lub współformanty) prefiksalne, które mimo częstej wieloznaczności wnoszą do derywatów znacznie precyzyjniejsze treści niż formanty paradygmatyczne; te ostatnie nie posiadają samodzielnych znaczeń, a ich główna rola polega na włączaniu derywatów do klasy czasowników, natomiast funkcje bardziej szczegółowe wynikają z relacji do znaczeń wyrazów motywujących; por. np. formacje odimienne z sufiksem tematycznym -owa-: chor-owa-ć ‘być chorym’, król-owa-ć ‘być królem’, prost-owa-ć ‘powodować, że coś staje się proste’, proszk-owa-ć ‘powodować, że coś staje się proszkiem’, asfalt-owa-ć ‘pokrywać asfaltem’, zim-owa-ć (gdzieś) ‘przebywać (gdzieś) w czasie zimy’.

2. CZASOWNIKI ODCZASOWNIKOWE

2.1. WPROWADZENIE

Derywacja czasowników odczasownikowych opiera się przede wszystkim na prefiksacji. Stosowanie formantów prefiksalnych jest bardzo rozbudowane i stanowi jedną z najbardziej charakterystycznych cech słowotwórstwa polskich czasowników w ogóle. We współczesnej polszczyźnie istnieją dziesiątki tysięcy żywych derywatów utworzonych za pomocą siedemnastu prefiksów rodzimych: do-, na-, nad(e)-, o-1| ob(e)-, od(e)-, po-, pod(e)-, prze-, przy-, roz(e)-, u-, w(e)-, współ-, w(e)z-1| w(<?)a-, wy-, z(e)-1| s-1| ś-, za-; niektórym z nich towarzyszy jako współformant postfiks się, np. nachodzić się «- chodzić, przejść się *- iść, rozpłakać się <- płakać. Do opisu synchronicznego wchodzą również derywaty z dwoma formantami obcymi; de(z)- i re-. Opierają się one wprawdzie na tematach obcego pochodzenia, ale wchodzą w regularne relacje słowotwórcze z istniejącymi w polszczyźnie czasownikami bezprefiksalnymi, np. dezintegrować «- integrować, remilitaryzować <— militaryzować (obcego pochodzenia jest również oboczność de- przed spółgłoskami, dez- przed samogłoskami).

Zjawiskiem powszechnym wśród niemal wszystkich prefiksów rodzimych jest ich wielofunkcyjność słowotwórcza i wieloznaczność zbliżona do wieloznaczności jednostek leksykalnych. Najbardziej wyraziste są ich znaczenia przestrzenne, podobne do znaczeń przyimków przestrzennych do, na, nad, dookoła, od, po, pod, przez, przy, w, z, widoczne zwłaszcza przy czasownikach ruchu, np. dojechać, najechać, objechać, odjechać, przejechać, przyjechać,

36 — Gramatyka... 539