92,93

Teorie literatury XX wieku

uważyć, że konsekwentnie rozwinięty historyzm przechodzi w skrajny sceptyc/ ny subiektywizm. Idee prawdy, teorii, nauki traciłyby wówczas, tak jak wszelkie idee, absolutną ważność”. „Ważność po prostu lub »samą w sobie«, będącą tym, czym jest, choćby nikt jej nie realizował i żadna ludzka społeczność nigdy nie Przeciwko miała jej zrealizować”⁴⁶.1 wreszcie Weltanschauungsphilosophie, czy

filozofii ]j filozofii światopoglądów, wedle której filozofia jest wyrazem osobistych n.i światopoglądów 3, ,. ³ 3 ’ ¹

miętnoso lub poglądów na świat.

Najistotniejsza teoriopoznawcza teza Husserla, powtarzająca idee z wykładów, brzmi następująco: Jeżeli teoria poznania chce [...] badać zagadnienia związa ne ze stosunkiem świadomości i bytu, to może mieć ona na względzie jedynie byt jako correlatum świadomości”. W związku z tym, „badanie musi być skiero wane na naukowe istotowe poznanie świadomości, na to, czym w swej istocie »jest« sama świadomość”⁴⁷. Dlatego wszystko, co ma stać się przedmiotem świa Istota domości, „musi stać się o c z y w i s t e, a tym samym całkowicie z r o z u świadomości _m j _aJ _e właśnie na podstawie samej tylko świadomość i”⁴⁸. Dla feno menologii to, czym jest dana rzecz, jej „co”, uzależnione jest od sposobu, w jaki jawi się, jest dane (jej „jak”) świadomości. We sen, istota, to zarazem Gegebenheit, daność. Oznacza to, że przedmiot poznania jest zawsze tylko korelatem świado mości, z czego wynika, że analiza przedmiotów jest - w sposób konieczny - ann liżą świadomości (i odwrotnie).

W ten sposób pojawia się fenomenologia jako nieprzyrodnicza (= niepsycho logiczna) nauka o świadomości, której przedmiotem nie jest „świadomość empi ryczna”, lecz „świadomość czysta”⁴⁹. W sferze czysto fenomenologicznej „nic bie rzemy pod uwagę odniesień do doświadczanego jako rzeczy żywego ciała i doi przyrody”⁵⁰, gdyż przeszkadzają nam one w „oglądaniu istot”. Oglądanie istot, przypomnijmy, to w języku Husserla intuicja, świadomość naoczna. „W tej mic rze - pisze Husserl - w jakiej ta intuicja jest intuicją czystą, niezawierającą żad nych transcendujących domniemań, naocznie uchwycona istota jest czymś uchwy conym w sposób adekwatny, czymś absolutnie danym”⁵'.

Poznanie istoty W konsekwencji „poznanie istoty nie jest poznaniem matter of fact, nic jest poznaniem, które by zawierało najsłabsze choćby stwierdzenie w odnic sieniu do pewnego indywidualnego (w szczególności naturalnego) istnie

⁴⁶ Ibidem, s. 5 7.

⁴⁷ Ibidem, s. 23.

⁴⁸ Ibidem, s. 24.

⁴⁹ Z tego powodu fenomenologia pozostaje w krańcowej sprzeczności z psychoanalizą, którą można zdefiniować jako jej doskonały negatyw. Fenomenologia zajmuje się świadomością, psychoanaliza - nieświadomością. Świadomość dla fenomenologii musi być „czysta”, nir świadomość z definicji poddana jest wpływom urazu. To, co jest dane świadomości, jest dla fenomenologów zrozumiale i oczywiste. To, co przechodzi z nieświadomości do świado mości (albo ze sfery popędowej, lit, do sfery racjonalnej, Ich), jest zagadkowe i domaga się Interpretacji.

I' I lutiserl, l''llozo/iil juku Ult/ii iiuuhl, »/' fil., s, ą j ą |.

Ibidem, s. ąą.

tli"

Ulll muli K i

Iii lit I HI IlUl

wlii

|i Nuoczność nie może być doświadczeniem, albowiem absolutnie dana

■ drtim jest tylko - by tak rzec - spojrzeniu świadomości. Dlatego fenomeni jeiit „tylko" badaniem esencji, a nie badaniem egzystencji. To, co istnie-plllr)•' jedynie ze względu na swą istotę, a nie na - przypadkowe i zmien-lUtiiirillc. Skoro jednak owa istota dana jest jedynie czystej świadomości, Buki "i y.iimy na grunt filozoficznego idealizmu: istnieje to tylko, co two-MiIiii moja świadomość. W tym miejscu pojawiają się kłopoty z pogodze-I |ili i wotnego wezwania Husserla, „z powrotem do rzeczy”, z tym, że owe

■ Utuir|.| tylko dzięki mojemu umysłowi.

■tul'/' zaczną się spory wewnątrz szkoły fenomenologicznej i tu na scenę j|M Itnman Ingarden,dla którego dzieło literackie jest najlepszym przykładem bytu istniejącego heteronomicz-nie, to znaczy istniejącego zależnie od aktów świadomości, mającego jednak niezależny fundament bytowy w samym sobie. W ten sposób Ingarden starał się załagodzić skrajną opozycję między idealizmem (wedle którego tylko świadomość powołuje byty do istnienia) a realizmem (wedle którego świadomość może tylko uchwytywać to, co już istnieje w postaci gotowej).

la Utai .ilury Romana Ingardena

^■ »Wi>H filozofię literatury wyłożył w dwóch podstawowych książkach -^Bnim/s Kunstwerk (1931; wyd. poi.: 0 dziele literackim, 1960) oraz Opoufni u luna, ki,go (1 <) ]■/). W obydwu wypadkach mamy do czynienia

^Hp/nwn, li.niani.mu cjdctyc/nyini (gr. ndo\ - istota), czyli analizą ogol B „il/n 11 literackiego”oraz ogólną strukturą aktu poznawczego. Jak pisze Wilfpn do 0 poznawaniu dzieła literackiego, istnieją dwa spi>s<>1 >) jW* Pi* 1 I lon odnosi się do pewnego określonego indywidualnego

Ml |> 1 1 /cpnliimni lod/aju d o s w i a d c z e n i e m”, i drugie, „które pro-

n 1 co do ogiilnegiMicliwycenia z istoty płynącej struktury ■pUl 1 d, n la sztuki w ogól c”. Ingarden oczywiście wybiera drugi sposób '■RIIIH, W którym » luulzi o ...IJ>1 ioryczną analizę ogólnej idei ■•literackie dzieło < /ytajile fenomenologiczne (wedle Ingardena) nic jest przeto skupio-w .l/n I. |. .Inostkowe, nie ma nic wspólnego / doświadi/.cmcm, 11 .u, uchwycić samą ideę dzieła literackiego. Chodzi więc o to, czym d/.ic-

■BMN, * 41¹

1^,1. u, U pnnuwaniu J/ieln litem,kiego, tłum I). (iiriukinku, Warszawa 197(1,

Opozycja It i istnienia

Dzieto litoi jako byt hi nomiczny

Aprloryc

badania

literatur

Dośwlut zersui li

■u ^{1 1} MONOMIC/.ny (gr. hetero* = inny prawo) w teorii Ingardena bytowy dziel" literackiego jest hc

..........U' zny, i żyli niezależny od świa-

c/yl.lmka Wedle Ingardena, HhIi|W'<Wyiii nuteii.ilnym uposażeniu ■*.1.......artystyczny) istnieje niezależ

E^^B**)"ko przedmiot estetyczny za-■ W|l|........ aktywności czytelnika

B^t' k ukrttyzacja).

1.1.