82,83 2

82

Teorie literatury XX wieku

Naoczność

fenomenolo

giczna

Ingardena badania nad dziełem literackim

Dzieło literackie jako intersu-biektywny przedmiot intencjonalny

najistotniejsze (istota rzeczy, czyli eidos), a nie na tym, co przypadkowe ijednost kowe.Tcmu wnikliwemu widzeniu (nazywanemu przez Husscrla intuicją⁶ lul> naocznością) towarzyszy dokładny opis, albowiem „rzeczywistość trzeba opisać, a nic konstruować ją”Czysty opis, wedle I iusscrla, polega na „wypatrzeniu istoty”, która powinna prezentować się z apodyktyczną, to znaczy niepowątpiewal ną, oczywistością.

Wpływ fenomenologii na badania literackie jest pośredni. Husscrl, matematyk i logik z wykształcenia, w znikomym stopniu interesował się literaturą i nie poświęcił jej osobnych studiów. Dla Ingardena zaś, jego ucznia, badania nad dziełem literackim były jedynie częścią szerszego projektu filozoficznego, w którymi

-    wbrew ustaleniom I Iusscrla - starał się dowieść, iż świat istnieje w sposób autonomiczny, względnie niezależny od aktów świadomości, choć przez świadomość współtworzony. Należy więc pamiętać, że określając bytową autonomię dzieła literackiego w ramach nadrzędnych dociekań ontologicznych, Ingarden próbował przede wszystkim znaleźć dowody na poparcie tezy o istnieniu bytowo samoistnego świata i mniej go interesowały szczegółowe zagadnienia teo-retycznoliterackic. Owszem, dzieło literackie jest specyficznym przedmiotem i należy mu się osobna uwaga, ale chodzi przede wszystkim o to, czy przedmioty realne mogą posiadać strukturę intencjonalną. Ingarden - wbrew Husscrlowi

-    twierdził, że tak, a analiza dzieła literackiego jako dntersubiektywnego przedmiotu intencjonalnego”, mającego swój bytowy fundament poza czystą świadomością, świetnie nadawała się do polemiki z Husserlem.

Żeby jednak bliżej wyjaśnić istotę fenomenologicznego przedsięwzięcia, trzeba niewątpliwie zacząć od I Iusscrla, poznać jego skomplikowany słownik (który jest niezwykle ważny dla dwudziestowiecznej filozofii i filozofii literatur/), by następnie przejść do fenomenologicznych teorii literatury, z których za najważniejsze uznać trzeba teorię Romana Ingardena, niemiecką szkołę estetyki recepcji oraz francuskie odmia-

■ intencjonalność - pomysł zaczerpnięty przez Husscrla od Franza Brcn-tano (1838-1917): każda świadomość jest świadomością czegoś, co oznacza, że nic istnieje świadomość nicintcncjonal-na, czyli pusta. Przedmioty nic znajdują się w świadomości jak w pudełku, lecz są przedmiotami (czyli korclatami) aktu świadomości, a więc bytowo wobec świadomości niezależnymi. Według Ingardena, dzieło literackie jest morem intencjonalnym (korclatem autorskiej świadomości) utrwalonym w intcrsubicktywnych znaczeniach oraz w piśmie i dzięki temu zrozumiałym Jako przedmiot intencjonalny, dzieło literackie jest tworem schematycznym, domagającym się aktualizacji.

inłueri - przyglądać się) wedle Husscrla równa się naoczności.

M. Merleau-Ponty, Fenomenologiafitnepeji, tłum. M. Kowalska, J. Migasiński, Warszawa 2001,«. 8.

* Wystarczy powiedzieć, żc ladzie się do niego odwolywuł także Juctjurs Derrida, próbując zdefiniować pojęcir „lilerackości“.K' /olv l,ifenu lott w rozdziale Dekomfriiifjit

11. Fenomenologia    83

ny tak zwanej krytyki tematycznej. Pamiętać przy tym należy, że choć nabardzicj znana w Polsce, teoria Romana Ingardena w świetle dwudziestowiecznych metod nic jest ani najhardziej wpływowa, ani też - trzeba to otwarcie przyznać - w interpretacji poszczególnych tekstów literackich bardzo pomocna. W prezentacji niniejszej główny nacisk położony został na rekonstrukcję fenomenologicznego idiomu, którego zrozumienie jest niezbędne dla dwudziestowiecznej humanisty ki i znacznie wykracza poza obszar badań literackich sensu stricto. Bez szczegółowego wprowadzenia do Husscrla fenomenologiczne teorie literatury tracą swoją zrozumiałość. Bez I Iusscrla także niepojęty byłby rozwój teorii literatury.

Fundamenty

Edmund

Husserl

Husserta odwrót od psycholog

Twórca fenomenologii Edmund Husscrl był matematykiem, który od czasów studiów wałiał się między matematy ką a filozofią. Matematyka pociągała go precyzją i rygorem, ale jego nauczyciel Franz Brcntano przekonał go, że także filozofię można uprawiać jako naukę: „Na początku z jego wykładów - wspomina I lusserl swoje terminowanie u Brentany- zaczerpnąłem przekonanie, które pozwoliło mi wybrać filozofię jako życiowy zawód, mianowicie że także filozofia jest polem poważnej pracy, że także ją można, a tym samym należy uprawiać w duchu najściślejszej nauki”⁹. W 1891 roku Husscrl publikuje Filozofię arytmetyki. Analizy psychologiczne i logiczne, prowadzi korespondencję z logikiem Gottlo-bom Frcgcm, który krytykuje resztki psychologizmu w tym dziele. Husscrl chciał napisać tom drugi, ale zmienił zdanie, gdyż odrzucił zarówno metodę, jak i wyniki'⁰. Na przełomie wieków, wydając l^ogische Untersuchungen (Badania logiczne)", I lusserl odwraca się od psychologizmu i kładzie podstawy pod logikę czystą. Po ogłoszeniu Badań... Husscrl został mianowany profesorem w Getyndze, gdzie pracował do 1916 roku (w 1912 roku jego uczniem został Roman Ingarden). Od roku 1916 wykładał we Fryburgu (gdzie do jego uczniów należeli między innymi Edyta Stein i Martin I leidegger). W 1928 roku przeszedł na emeryturę, prowadząc wykłady do 1933 roku. W tym samym czasie ukazały się także dwa inne dzieła, które rozpoczynają przełom fenomenologiczny w filozofii: Fenomenologia woli Alcksan-i li a Pfandcra oraz Metoda transcendentalna a psychologiczna Maksa Schclcra.

Logiuho

Untćftucl

Dlaczego powstały Logische Untersuchungen? Rosyjski filozof Lew Szcstow, / którym I lusserl wiódł poważny spór na temat pewności poznania, zapamiętał wypowiedź niemieckiego badacza na ten temat:

f • A. Pól t liwski, Słowo wstępne, (w:] E. Husscrl, Idea fenomenologii..., op. cit., s. VIII.

To crctztą stała cecha Husscrla, który nigdy nic był zadowolony z już opublikowanych dzieł l wciąż - do śmierci w 1938 - pracował nad ich ulepszonymi wersjami. W archiwum I histeria w Louvain znajduje się, sukcesywnie wydawanych, ok. jo tys. stron rękopisów zapijanych pismem stenograficznym.

" K. Husscrl, Hadania logiczne (1900-190 i),t. t: Prolegomena Jo rzyttej logtkt, tłum. J. Sido-rek.Tnrurt 1996, t. a: Hadama dotyczące fenomenologii i teorii poznania, tłum. J. Sidorck, tłum. pi/ejr/al A Pół tu wski.cz 1 a, Warszawa aooo.