82,83

82

Teorie literatury XX wieku

Naoczność

fenomenolo

giczna

najistotniejsze (istota rzeczy, czyli eic/os), a nie na tym, co przypadkowe i jednostkowe. Temu wnikliwemu widzeniu (nazywanemu przez Husserla intuicją⁶ lub naocznością) towarzyszy dokładny opis, albowiem „rzeczywistość trzeba opisać, a nie konstruować ją”⁷. Czysty opis, wedle Husserla, polega na „wypatrzeniu istoty”, która powinna prezentować się z apodyktyczną, to znaczy niepowątpiewal-ną, oczywistością.

Ingardena badania nad dzietem literackim

Dzieło literackie jako intersu-biektywny przedmiot intencjonalny

Wpływ fenomenologii na badania literackie jest pośredni. Husserl, matematyk i logik z wykształcenia, w znikomym stopniu interesował się literaturą i nie poświęcił jej osobnych studiów. Dla Ingardena zaś, jego ucznia, badania nad dziełem literackim były jedynie częścią szerszego projektu filozoficznego, w którym

-    wbrew ustaleniom Husserla - starał się dowieść, iż świat istnieje w sposób autonomiczny, względnie niezależny od aktów świadomości, choć przez świadomość współtworzony. Należy więc pamiętać, że określając bytową autonomię dzieła literackiego w ramach nadrzędnych dociekań ontologicznych, Ingarden próbował przede wszystkim znaleźć dowody na poparcie tezy o istnieniu bytowo samoistnego świata i mniej go interesowały szczegółowe zagadnienia teo-retycznoliterackie. Owszem, dzieło literackie jest specyficznym przedmiotem i należy mu się osobna uwaga, ale chodzi przede wszystkim o to, czy przedmioty realne mogą posiadać strukturę intencjonalną. Ingarden - wbrew Husserlowi

-    twierdził, że tak, a analiza dzieła literackiego jako „intersubiektywnego przedmiotu intencjonalnego”, mającego swój bytowy fundament poza czystą świadomością, świetnie nadawała się do polemiki z Husserlem.

Żeby jednak bliżej wyjaśnić istotę fenomenologicznego przedsięwzięcia, trzeba niewątpliwie zacząć od Husserla, poznać jego skomplikowany słownik (który jest niezwykle ważny dla dwudziestowiecznej filozofii i filozofii literatury*), by następnie przejść do fenomenologicznych teorii literatury, z których za najważniejsze uznać trzeba teorię Romana Ingardena, niemiecką szkołę estetyki recepcji oraz francuskie odmia-

■ intencjonalność - pomysł zaczerpnięty przez Husserla od Franza Bren-tano (1838-1917): każda świadomość jest świadomością czegoś, co oznacza, że nie istnieje świadomość nicintencjonal-na, czyli pusta. Przedmioty nie znajdują się w świadomości jak w pudełku, lecz są przedmiotami (czyli korektami) aktu świadomości, a więc bytowo wobec świadomości niezależnymi. Według Ingardena, dzieło literackie jest tworem intencjonalnym (korelatem autorskiej świadomości) utrwalonym w intersubiektywnych znaczeniach oraz w piśmie i dzięki temu zrozumiałym. Jako przedmiot intencjonalny, dzieło literackie jest tworem schematycznym, domagającym się aktualizacji.

⁶    Pamiętać trzeba, że termin „intuicja” nic jest przez fenomenologów używany w sensie potocznym, jako odpowiednik nieracjonalnego wglądu. Z tak właśnie rozumianej intuicji szydził Witkacy, kiedy pisał, że „najlepszym lekarstwem na intuicję jest policja". Intuicja (łac. intueri» przyglądać się) wedle Husserla równa się naoczności.

⁷    M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, tłum. M. Kowalska, J. Migasiński, Warszawa 3001, s. 8.

" Wystarczy powiedzieć, źc będzie się do niego odwoływał także Jacquca 1 )crridu, próbując zdefiniować pojęcie „I i te rac kości".    /.ob. l.iterackoU w rozdziale I 'iekomtrukcja.

11. Fenomenologia

83

ny tak zwanej krytyki tematycznej. Pamiętać przy tym należy, że choć nabardziej znana w Polsce, teoria Romana Ingardena w świede dwudziestowiecznych metod nie jest ani najbardziej wpływowa, ani też - trzeba to otwarcie przyznać - w interpretacji poszczególnych tekstów literackich bardzo pomocna. W prezentacji niniejszej główny nacisk położony został na rekonstrukcję fenomenologicznego idiomu, którego zrozumienie jest niezbędne dla dwudziestowiecznej humanistyki i znacznie wykracza poza obszar badań literackich sensu stricto. Bez szczegółowego wprowadzenia do Husserla fenomenologiczne teorie literatury tracą swoją zrozumiałość. Bez Husserla także niepojęty byłby rozwój teorii literatury.

Fundamenty

Edmund

Husserl

Husserla odwrót od psycholog

Twórca fenomenologii Edmund Husserlbył matematykiem, który od czasów studiów wahał się między matematyką a filozofią. Matematyka pociągała go precyzją i rygorem, ale jego nauczyciel Franz Brentano przekonał go, że także filozofię można uprawiać jako naukę: „Na początku z jego wykładów - wspomina 11 usserl swoje terminowanie u Brentany - zaczerpnąłem przekonanie, które pozwoliło mi wybrać filozofię jako życiowy zawód, mianowicie że także filozofia jest polem poważnej pracy, że także ją można, a tym samym należy uprawiać w duchu najściślejszej nauki”¹'. W 1891 roku Husserl publikuje Filozofię arytmetyki. Analizy psychologiczne i logiczne, prowadzi korespondencję z logikiem Gotdo-bcm Fregem, który krytykuje resztki psychologizmu w tym dziele. Husserl chciał napisać tom drugi, ale zmienił zdanie, gdyż odrzucił zarówno metodę, jak i wyniki ". Na przełomie wieków, wydając Logische Untersuchungen (Badania logiczne)", I lusserl odwraca się od psychologizmu i kładzie podstawy pod logikę czystą. Po t igloszeniu Badań... Husserl został mianowany profesorem w Getyndze, gdzie pracował do 1916 roku (w 1912 roku jego uczniem został Roman Ingarden). Od ro-lu 1916 wykładał we Fryburgu (gdzie do jego uczniów należeli między innymi Edyta Stein i Martin Heidegger). W 1928 roku przeszedł na emeryturę, prowadząc wykłady do 1933 roku. W tym samym czasie ukazały się także dwa inne dzieła, które ■D/poczynają przełom fenomenologiczny w filozofii: Fenomenologia woli Aleksan-< li a Pfandera oraz Metoda transcendentalna a psychologiczna Maksa Schelera.

Logic,cha Unltnua

Dlaczego powstały Logische Untersuchungen? Rosyjski filozof Lew Szestow, z którym Husserl wiódł poważny spór na temat pewności poznania, zapamiętał Wypowiedź niemieckiego badacza na ten temat:

A Półtawski, Słowo wstępne, [w:] E. Husserl, Idea fenomenologii..., op. ci/., s. VIII.

Ii> zresztą stała cecha Husserla, który nigdy nie był zadowolony z już opublikowanych dzieł I wciąż - do śmierci w 1938 - pracował nad ich ulepszonymi wersjami. W archiwum Hus-Mrlu w Louvaln znajduje się, sukcesywnie wydawanych, ok. 30 tys. stron rękopisów zapi-minycli pismem stenograficznym.

K, I lusserl, Badania logiczne (1900-1901), t. 1: Prolegomena do czystej logiki, tłum. J. Sido-rek,Toruń 1996, t. 2: Badania dotyczącefenomenologii i teorii poznania, tłum. J. Sidorck, tłum. przejrzał A. Półtawski, cz. 1-2, Warszawa 2000.