84�

WYKŁAD 6

kontekstu potrafi (mimo brakujących cech) zidentyfikować fonem jako składnik znaku.

Możemy już w tej chwili zdefiniować w sposób uproszczony wprowadzone pojęcia. Fonem definiowany jest w różnoraki sposób. Najprostsza definicja brzmi następująco:

Fonem to najmniejsza jednostka funkcjonalna systemu językowego realizowana w ciągu fonicznym, służąca do rozróżniania i współtworzenia znaków. Fonem sam nie jest znakiem, ale diakrytem.

Za N. Trubeckim (Trubeckoj 1939, tłum. poi. 1970) podaje się definicję bardziej abstrakcyjną:

Fonem to zespół cech dystynktywnych realizujący się w głoskach.

Wreszcie można sformułować definicję konkretyzującą abstrakcyjne pojęcie fonemu. Brzmi ona:

Fonem to klasa dźwięków (głosek), dla której właściwy jest określony zespół cech dystynktywnych.

Zdefiniujmy jeszcze w sposób najprostszy pojęcie wariantu fonemu (allofonu). Jego definicję można sformułować następująco:

Wariant fonemu to głoska realizująca fonem (cechy dystynktywne fonemu).

Fonem może występować w kilku wariantach (jak wymienione już warianty fonemu |/| czy [r\), a może występować w jednym wariancie (jak np. poi. i). Warianty fonemu powstają wskutek cech indywidualnych ludzi mówiących (tzw. warianty fakultatywne), bądź też są wynikiem wpływu sąsiedztwa fonetycznego (tzw. warianty pozycyjne, jak /’ w Viara). Głoskę określiliśmy już wcześniej jako:

Najmniejszy element foniczny, dający się wyróżnić w potoku mowy.

Pozostaje nam jeszcze do zasygnalizowania trudny problem procedur, 84 prowadzących do uznania poszczególnych głosek za warianty okreś-

lonych fonemów i tym samym procedur prowadzących do ustalania zbioru fonemów danego języka. Jak pokazywaliśmy, opis fonetyczny ma charakter obiektywny, jego przedmiotem są obserwowalne empirycznie fakty: wykrywa on bowiem typy dźwięków występujących obiektywnie w tekstach danego języka. Natomiast opis fonologiczny, ustalający liczbę fonemów i wariantów w danym języku, ma charakter w dużym stopniu subiektywny, zależy od koncepcji badacza, tzn. od uwzględnienia lub pominięcia pewnych cech fonetycznych jako istotnych (bądź nieistotnych). Stąd w opisach fonologicznych istnieją duże różnice: w ujęciu Z. Stiebera (1966), który uznawał samogłoski nosowe ę, ę i spółgłoski zmiękczone typu: b\p\ v\f za samodzielne fonemy, liczba polskich fonemów obejmowała 42 jednostki. W ujęciu R. Liskowskiego (1978) i W. Jassema (1973) system ten zredukowano do 37 elementów, a w propozycji M. Wiśniewskiego (1997), uznającego m.in. k\ g' za fonemy, zbiór polskich fonemów liczy 40 jednostek.

Decyzja, czy pewien typ głoski uznać za realizację odrębnego fonemu, czy też za wariant fonemu, występującego także w innych postaciach, zależy od stosowania określonych procedur badawczych. Przy badaniu bierze się pod uwagę przede wszystkim kryterium dystynktywności (stwierdzenie, czy dany typ dźwięku różnicuje znaczenia), a także jako pomocnicze kryterium dystrybucji, tzn. pozycję elementu wśród elementów sąsiadujących. Niektóre elementy mogą mieć identyczną dystrybucję (ten sam zbiór otoczeń), przy innych dystrybucja wyklucza się (nie mają pozycji wspólnych, tzw. dystrybucja uzupełniająca), a mogą być wypadki krzyżowania się bądź też zawierania się zakresów.

Dla ustalania jednostek fonologicznych najważniejsza jest sytuacja dystrybucji identycznej z zachodzącym kontrastem (tzw. dystrybucja kontrastująca), np. nowa - mowa, dom - tom, przy której mamy do czynienia z istnieniem odrębnych fonemów, oraz dystrybucja uzupełniająca (gdy brak wspólnych otoczeń), przy której mamy do czynienia z dwoma wariantami pozycyjnymi jednego fonemu, np. / (dziąsłowe) pojawia się przed spółgłoskami dziąsłowymi, a t (zębowe) w pozostałych pozycjach. Jest zrozumiałe, że nie są to odrębne fonemy, gdyż przy dystrybucji uzupełniającej wchodzące w nią elementy nie są jedynymi, które różnią znaki. Ponieważ zależą one od sąsiedztwa, zawsze musi występować jakiś inny jeszcze element różnicujący znaki. Natomiast jeśli dystrybucja jest identyczna i brak kontrastu, mamy do czynienia z wariantami fakultatywnymi, np. przy dwóch różnych wymowach 85