8,9

fikować pewne grupy utworów analogicznych, to znaczy takich, w których powtarzają się określone założenia morfologiczne, tak w płaszczyźnie organizacji językowej, jak w płaszczyźnie konstrukcji przedstawionego świata (fikcji). Typologia utworów opracowywana przez poetykę ma szereg poziomów. Na poziomie podstawowym znajdują się najobszerniejsze klasy dzieł, zwane rodzajami literackimi (liryka, epika, dramat). Na wyższym poziomie mieszczą się tzw. gatunki literackie (np. powieść, komedia, elegia), a na jeszcze wyższym — odmiany gatunkowe (np. powieść fantastyczna, komedia charakterów, pieśń biesiadna). Im wyższy poziom takiej typologii, tym większa w niej rola kryteriów historycznoliterackich, tym bardziej musi ona uwzględniać historyczne zróżnicowanie porządkowanego materiału. Dlatego też ge-nologia, bo tak zwykło się nazywać tę sferę poetyki, nie mieści się całkowicie w obrębie poetyki opisowej, lecz wychodzi poza nią — w kierunku poetyki historycznej. Ta ostatnia zajmuje się przemianami, jakim podlegają w przebiegu czasowym systemy środków kompozy-cyjno-stylistycznych oraz systemy norm i reguł organizacji utworu literackiego (przede wszystkim gatunkowe). Interesuje ją dynamika rozwojowa takich systemów: proces ich narodzin i stabilizacji, związki ze zmieniającymi się kontekstami historycznymi, ich różnicowanie się wewnętrzne i wzajemne oddziaływania (przenikanie się systemów).

Poetyka historyczna wprowadza nas w drugą dziedzinę teorii literatury, mianowicie w obszar teorii procesu historycznoliterackiego. Teoria dzieła literackiego i teoria procesu historycznoliterackiego nie są dziedzinami izolowanymi od siebie nawzajem. Przeciwnie: ich zakresy zainteresowań przenikają się, tworząc jeden ciąg problemowy. Dla teorii procesu historycznoliterackiego dzieła są elementami szerszych struktur literackich (np. gatunkowych), których współistnienie i ewolucja podlegają pewnym opisywalnym prawidłowościom. W szczególności chodzi tu o określenie charakteru owych prawidłowości. Teoria literatury pragnie odpowiedzieć na pytania, jakie są autonomiczne wyznaczniki ewolucji literackiej oraz w jakiej mierze ewolucja ta jest motywowana przez historyczny rozwój struktur zewnętrznych w stosunku do literatury, takich jak język, społeczeństwo, systemy ideałów kulturalnych, instytucje polityczne. Z jednej strony zatem próbuje przedstawić wewnętrzne motywacje i prawidłowości rozwoju literatury, z drugiej zaś motywacje i prawidłowości zewnętrzne, przyporządkowujące ewolucję literatury — przemianom historycznym w innych sferach rzeczywistości społeczno-kulturalnej. Są to dwie nierozdzielne strony procesu historycznoliterackiego. Opierając się na analizie tych dwóch aspektów ewolucji literackiej, teoria literatury usiłuje sformułować zasady periodyzacji historycznoliterackiej, kryteria pozwalające segmentować proces historycznoliteracki, wyodrębniać w nim stadia rozwojowe — okresy (epoki). Chodzi przy tym zarówno o określenie granic okresów, jak też o przedstawienie ich wewnętrznej struktury, na którą składają się takie zjawiska, jak prądy literackie, poetyki, konwencje, kultura literacka, tradycja itp.

Zakres problematyki teoretycznoliterackiej nie jest bynajmniej raz na zawsze i jednoznacznie ustalony. To, co chce się uznawać za swoistą dziedzinę rozważań tej dyscypliny, nie odznacza się wcale oczywistą „naturalnością” i zależy każdorazowo od charakteru przyjętych przez badacza koncepcji metodologicznych, od stosowanych przez niego narzędzi poznawczych, sposobów opisu i interpretacji, ale także wartościowania faktów literackich. Dotyczy to, rzecz jasna, nic tylko teorii literatury, ale generalnie całego literaturoznawstwa. Jego częścią najbardziej jednak zależną od nastawień metodologicznych jest właśnie dyscyplina teoretyczna, której „surowy” materiał empiryczny nie jest w stanie dać dostatecznego oparcia i uzasadnienia (tak, jak może je dać pewnym elementarnym procederom historycznoliterackim). Metodologia przede wszystkim określa granice przedmiotu zainteresowań nauki o literaturze, wyodrębnia ten przedmiot z całokształtu rzeczywistości humanistycznej. Następnie buduje odpowiadające mu kategorie badawcze i określa wzajemne stosunki tych kategorii w obrębie pewnego systemu metodologicznego. W literaturoznawstwie współczesnym istnieje szereg różnorodnych systemów metodologicznych i odpowiadających im szkół badawczych. Każda z takich szkół proponuje określony sposób podejścia do zjawisk literackich, a spory istniejące między nimi stanowią ważny element w historycznym rozwoju nauki o literaturze, są niejako siłą napędową tego rozwoju.

Przedmiot badań literackich (zarówno dzieło, jak proces historycznoliteracki) ma charakter złożony, składają się nań elementy niejednorodne i dlatego byłoby rzeczą niemożliwą posługiwać się przy jego badaniu zupełnie jednolitym systemem pojęć. Kategorie i pojęcia stosowane przez literaturoznawstwo muszą pochodzić w wielu wypadkach z innych dyscyplin. Metodologia badania literatury, wyznaczając granice przedmiotu zainteresowań tej dyscypliny, niejako tym samym określa, z jakimi

9