CCF20090212029

mała grupa ludzi próbuje razem zmodyfikować wytwór czy praktykę zastaną po ich przodkach, tak by lepiej spełniały nowe zadania. Także wiele ważnych zmian kulturowych na dużą skalę, dotyczących takich kulturowych wytworów, jak religie, rządy czy systemy ekonomiczne, powstaje w wyniku współpracy dużych grup ludzkich, działających zarówno na przestrzeni pokoleń, jak i równocześnie, w sposób, jakiego nie mogłaby przewidzieć czy zaplanować żadna z tych grup (być może taka współpraca stanowi trzeci, odrębny typ). Na przykład ekonomie rynku, mimo że oparte na indywidualnych intencjonalnych działaniach, nie są tworem kulturowym, który ktokolwiek kiedykolwiek wymyślił czy zaplanował. Z psychologicznego punktu widzenia owe procesy dziejące się na poziomie całych grup ludzkich nie są w pełni rozumiane, ale na pewno wchodzą w interakcję z poziomem indywidualnych intencji w sposób ważny i interesujący (zob. Hutchins, 1995).

Proces socjogenezy widać szczególnie wyraźnie w przypadku dwóch bardzo istotnych dziedzin poznawczych: języka i matematyki. Zacznijmy od języka. Mimo że na poziomie ogólnym istnieją cechy wspólne wszystkim językom, na poziomie bardziej konkretnym widać, że każdy z tysięcy języków świata ma swój własny inwentarz symboli i złożonych konstrukcji językowych, które pozwalają jego użytkownikom w sposób symboliczny dzielić się swym doświadczeniem. Ten zbiór symboli i konstrukcji zakorzeniony jest w uniwersalnych strukturach ludzkiego poznania i komunikacji oraz mechanice aparatu głosowo--słuchowego. Różnice między poszczególnymi językami biorą się z różnic między grupami ludzi, dotyczących rodzaju spraw, o których, jak sądzą, warto mówić, i sposobów mówienia, jakie uważają za odpowiednie, oraz, oczywiście, z rozmaitych historycznych „przypadków”. Rzeczą dla nas obecnie najbardziej istotną jest to, że symbole i konstrukcje danego języka nie powstają w jednej chwili, a po wyłonieniu się nie pozostają przez długi czas niezmienne. Symbole i struktury językowe ewoluują i zmieniają się, akumulując modyfikacje w czasie historycznym, w procesach używania ich w komunikacji między jednostkami, czyli w procesach socjogenezy. Najbardziej istotnym wymiarem procesu historycznego jest w tym kontekście gramatykalizacja czy syntaktyzacja, która polega min. na tym, że samodzielne słowa stają się znacznikami gramatycznymi, a luźne i powtarzające się struktury dyskursywne ustalają się w zwięzłe i bardziej zorganizowane konstrukcje syntaktyczne (zob. Traugott i Heine, 1991a, 1991 b; Hopper i Traugott, 1993). Oto kilka przykładów ilustrujących te procesy:

•    Znacznik czasu przyszłego w niemal wszystkich językach powstaje jako struktura gramatyczna z samodzielnych słów określających takie pojęcia jak „woła” czy „ruch do celu”. W języku angielskim oryginalnym słowem było słowo will (wola), jak w zdaniu I will it to happen (chcę, żeby tak się stało), co zostało zgramatykalizowane w formę It will happen (tak się stanie), w której element wolicjonal-ny zanika. Podobnie oryginalnie używano słowa go (iść) na określenie ruchu, jak w zdaniu l am going to the storę (idę do sklepu), a zostało ono zgramatykalizowane, jak w formie I am going to send it tomorrow (mam zamiar wysłać to jutro), gdzie straciło element ruchu. Podobnie jest w przypadku słowa come (przyjść), jak w Come Thursday, I will be 46 (w przyszły czwartek skończę 46 lat).

•    Angielski czas przeszły dokonany (past perfect), z użyciem wyrazu have (mieć), prawdopodobnie wywodzi się z takich wyrażeń, jak I have a broken finger (mam złamany palec) czy / have the prisoners bound (mam złapanych więźniów), w których czasownik ten określa posiadanie czegoś. Wyrażenia te przekształciły się w takie, jak: I have broken a finger (złamałem palec), w których

61