Cytadela part I

G

JZ^TTJTIFR 1TTHZZE5L

RUDZIĄDZKI

6 października 2006

www.grudziadz.pl

www.kuriergrudziadzki.pl    str. 16

Znam Grudziądz i okolice

Nie było w historii Grudziądza drugiej takie budowli, która wpłynęłaby na losy miasta równie mocno, jak cytadela. Mało kto z grudzią-dzan powraca myślami do II Wojny Światowej zadając sobie pytanie: jak miasto wyglądałoby dziś, gdyby nie ta przeklęta forteca...

Geneza powstania twierdzy grudziądzkiej (zwaną cytadelą) sięga roku 1772, kiedy to po pierwszym rozbiorze Polski, Prusy zagarnęły Pomorze Gdańskie. Prusacy chcieli wykorzystać nowe zdobycze terytorialne pod względem strategicznym i militarnym. Grudziądz - miasto typowego pogranicza, leżące na historycznym szlaku komunikacyjnym i handlowym, tzw. szlaku bursztynowym, wiodącym z południa Europy nad Bałtyk, okazał się doskonałym miejscem dla rozwoju militarnego przedsięwzięcia.

Pierwsze prace związane z budową twierdzy rozpoczęto w 1774 r. w okolicach wsi Grabowo koło Kwidzyna, według wstępnego projektu podpułkownika hrabiego d’Hinze. Jesieńią tego samego roku nadzór nad budową przejął inżynier kapitan Paul von Gontzenbach, który wcześniej brał udział przy wznoszeniu twierdzy w Srebrnej Górze - miejscowości położonej w Kotlinie Kłodzkiej. Pierwotnie materiał budowlany stanowiły miękki piasek i muł rzeczny, które trzeba było dodatkowo zabezpieczyć drewnianymi palami. Prace, którym nie sprzyjały warunki naturalne (twierdzę budowano bowiem na wyspie wiślanej) ukończono u schyłku 1775 r. Wiosną 1776 r. miały rozpocząć się prace murarskie, jednak powódź zniszczyła to, co zdołano zbudować do tego momentu.

Zgodnie z dokumentacją z marca 1776 r. król pruski zlecił Gontzenbachowi wykonanie nowego projektu twierdzy wraz z obozem warownym. Twierdza miała znajdować się 1, 5 km na północ od miasta, otoczona od północy i wschodu wodami rzeki Osy, a od południa kanałem Trynka. Wstępny projekt został przedstawiony do zatwierdzenia jeszcze wiosną 1776 r. Wątpliwości budzi jednak brak podpisu jego autora. Projekt ten został zakwestionowany przez króla ze względu na olbrzymi koszt prac minerskich. Nowa, bardziej ekonomiczna, a zarazem ostateczna wersja planu budowy dzieł twierdzy powstała dopiero w 1781 r., również z inicjatywy Gontzenbacha.

W maju 1776 r. przystąpiono do wytyczania dzieł twierdzy, natomiast 3 sierpnia rozpoczęto pierwsze roboty murarskie oraz ziemne związane z regulacją terenu wokół placu budowy Do prac wykorzystano wapno, cegły, żwir i kamienie.

Rok 1777 to czas wytężonej pracy górników, którzy budowali podziemne chodniki metoda odkrywkową. W czerwcu tego roku na budowie zatrudnionych było 6918 ludzi, w tym 367 murarzy. W drugim roku budowy prace bardzo posunęły się naprzód, rozpoczęto m.in. budowę donżonu, czyli miejsca ostatniego punktu oporu twierdzy. Zakończono niwelację terenu, założono fundamenty wałów donżonu, wyprowadzając je do poziomu fosy. Poza tym trw^Tały bardzo zaawansowane prace przy budowie Bastionu I, gdzie m.in. wykonano kazamaty (podziemne pomieszczenia) i zabezpieczono skarpę wiślaną przed podmywaniem jej przez prąd rzeczny. Powstało pięć bastionów', które kryły w sobie dział ostrzeliwujące przedpole twierdzy oraz jej boki.

W 1778 r. podniesiono wały i kleszcze donżonu do wysokości 18 stóp nad poziom fosy, wykopano studnie oraz kanały odwadniające chodniki minerskie (podziemne chodniki zakładane wewnątrz umocnień twierdzy, które miały na celu ochronę dzieł przed ich wysadzeniem przez w^rroga). Brak jest natomiast konkretnych informacji dotyczących prac w 1779 r. W 1780 r. rozpoczęto budow^rę chodników przeciw'-minowych na zboczu Kępy Fortecznej oraz kontynuowano kopanie kanałów odwadniających na dziedzińcu. Do połowy następnego roku wykonano łącznie 4 km przeciwminowych chodników' drewnianych, z czego ponad 2, 7 km natychmiast zastąpiono chodnikami murowanymi. Dzięki sprzyjającym warunkom przed grudniem 1781 r. zostały ostatecznie zakończone roboty murarskie na w^rałach i kleszczach (szańcach) donżonu w^rraz ze sklepionymi kazamatami koszar (z wyjątkiem wału VI, który dokończono pod koniec 1782 r.).

Twierdza, która pierwotnie miała powstać w^r ciągu 4 lat, nadal była w trakcie budowy. W kolejnych latach przy budowie twierdzy dokonywano intensywnych działań. Zimą 1784 r. prawie ukończony został Wielki Magazyn, wmurowany w^r nasadzie twierdzy, a cała dolna kondygnacja długości około 490 m była już zasklepiona. Bardzo zaawansowane były prace przy budowie ra-welinów, czyli dzieł zewnętrznych osłaniających i zabezpieczających dojazd do obu bram twierdzy. Wzniesiono cztery raweliny. Utrudnieniem przy ich budowie było ukształtowanie terenu przez liczne źródła i strumyki. Trzeba było wprowadzić dodatkowa umocnienia przy zakładaniu tarasów i pochylni na wiślanej skarpie. W tym okresie wymieniono większość konstrukcji chodników minerskich z drewnianych na murowaną.

Z początkiem 1785 r. Wielki Magazyn był już na ukończeniu. Brakowało jeszcze czterech redut w rawelinach, murów przeciwskarpy oraz ośmiu lunet przeciwskarpowych. Nie wiadomo dokładnie, kiedy lunety te zostały wyniesione, ponieważ dokumentacja budowiana twierdzy jest niekompletna. W opisach poszczególnych etapów' budowy’ brakuje dokładnych danych, jednak wiadomo, że pod koniec 1788 r. twierdza była prawie gotow^ra. Wtedy też rozpoczął się drugi etap prac budowlanych przy wznoszeniu grudziądzkiej twierdzy.

Pierwsza część artykułu zawiera wstępny, najbardziej pracochłonny etap budowy grudziądzkiej twierdzy, pieczołowicie wykonany. W kolejnym numerze Kuriera Grudziądzkiego zamieszczona zostanie druga i ostatnia część artykułu o cytadeli, ponieważ twierdza ze względu na sw^roje w^ralory historyczne i architektoniczne, zasługuje na szersze opracowanie. Miłośników tego wspaniałego zabytku o 230-letniej historii zapraszamy serdecznie do jego zwiedzania z przewodnikami w^r dniu 11 listopada, kiedy to z okazji 88. rocznicy odzyskania niepodległości część obiektu będzie udostępniona dla zwiedzających.

(Agnieszka Gajewska, historyk-archiwista)