Cytadela part II

str. 15    www.kuriergrudziadzki.plwww.grudziadz.pl

20 października 2006

tttbzzfł.

RUDZIĄDZKI

Znam Grudziądz i okolice

Twierdza Grudziądz w 1 połowie XIX wieku

1-4 - raweliny l-V - bastiony BG - Brama Górna BD • Brama Dolna □ - magazyny prochowe

W tym numerze Kuriera, zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią, kontynuujemy artykuł o grudziądzkiej cytadeli. Postawione Państwu pytanie, „jak wyglądałby dziś Grudziądz, gdyby nie ta pruska twierdza?”, pobudziła Państwa do refleksji nad tym najbardziej zagadkowym zabytkiem naszego miasta.

Koniec roku 1788 przyniósł kres budowy grudziądzkiej twierdzy i, pomijając drobne detale, cytadela była prawie gotowa. Od tego momentu rozpoczął się drugi etap prac budowlanych, w którym Gontzenbach przewidywał m.in. budowę okazałych dzieł zewnętrznych. Utrudnieniem dostępu do twierdzy od strony północnej miało być Dzieło Koronowe, czyli umocnienie złożone z trzech usytuowanych w jednym ciągu bastionów połączonych kurtynami, które stanowiłyby część obwodu obronnego pomiędzy bastionami czwartym i piątym twierdzy. Jednakże budowę tego dzieła przesunięto na okres bliżej nieokreślony.

W wyniku długotrwałych zmagań podczas wojen napoleońskich, całkowicie zrezygnowano z tej koncepcji. Od południa natomiast twierdza miała być osłonięta silnie wysuniętym w przedpole Dziełem Rogow'ym. Jeszcze w 1788 r. rozpoczęły się intensywne prace budowlane tego elementu cytadeli.

Potężne dzieło w'edług zamierzeń miało być ukończone w 1789 r. Zadbano także o dodatkowe umocnienia w postaci fosy, drogi krytej z charakterystycznymi, ukośnymi placami broni (o narysie piły) i rawelinem. Dzieło Rogowe wyznaczało skomplikowany system założeń obronnych o łącznej długości 400 m i składało się z: Dzieła Rogowego właściwego, I odcinka obrony, linii komunikacyjnej, II odcinka obrony i umocnień przeciwskarpy.

Na przełomie XVIII i XIX wieku powstały niezwykle istotne budowie pomocnicze twierdzy, m.in. remizy artylerii, umiejscowione na zachód od Wielkiego Magazynu oraz 9 mniejszych tego typu remiz wzniesionych w' okolicy szyj bastionów. Także w tym okresie powitało 5 stałych magazynów prochowych, położonych tuż przy twierdzy. Poterny bram donżonu zaopatrzono w strzelnice, a dzieła twierdzy otoczono gęstą palisadą.

Poza budynkami wojskowymi, na dziedzińcu twierdzy znajdowały się także prywatne budynki mieszkalne zatrudnionych tam rzemieślników' i kupców'. Część tych budynków została rozebrana w' 1807 r., w czasie przygotowań twierdzy do obrony przed oblegającymi wojskami napoleońskimi, które miały miejsce od stycznia do grudnia tego roku. W w^ralkach tych brali udział również Polacy - po stronie oblegających pod dowództwem generała dywizji Józefa Zajączka, zaś po stronie obleganych - mieszkańcy Grudziądza i okolic, siłą wcieleni do armii pruskiej. Obroną twierdzy kierow^rał generał Wilhelm de Courbiere, ówczesny gubernator Prus

Zachodnich, Francuz z pochodzenia, żołnierz holenderski w służbie pruskiej. Kiedy wszystkie pruskie twierdze poddawały się Napoleonowi niemal bez w^ralki, cesarz Franciszek II abdy-kow^rał, de Courbiere przez ponad pół roku stawiał opór. Generał miał wtedy wypowiedzieć pamiętne słow'a: „Może i nie ma cesarza Prus, ale jest król Grudziądza”. Oblężenie oficjalnie zakończył pokój w Tylży, jednakże w^rojska polskie, stojące przy Napoleonie, do grudnia blokowały twierdzę. Obrona cytadeli przyniosła generałowi ogromną sławę, a król pruski aw^ran-sow^rał go do stopnia marszałka. Grudziądzka twierdza była jedyną, która oparła się w^rojskom napoleońskim.

Po doświadczeniach twierdzy w 1807 r. przystąpiono do uniezależnienia jej od dostaw' z zewnątrz. Z tego powodu w^r 1811 r., między barkami Bastionu II zbudowano młyn, a w Wielkim Magazynie uruchomiono brow^rar. Na skarpie wiślanej na północny-zachód od Bastionu V, w^rybudow'ano laboratorium - wytwórnię pocisków' oraz magazyn straży ogniow^rej. Rok później na skarpie wiślanej powstała bateria na 4 działa, a nad samą Wisłą trzyskrzydłowy- blokhauz. W okolicach donżonu postawiono ludwi-sarnię, dom inżyniera twierdzy i budynek komendantury.

Prace przy umacnianiu brzegów' Wisły i wzmacnianiu skarpy wiślanej, która wielokrotnie osuw^rała się, wznowiono w^r 1815 roku. Niszczące deszcze, pow^rodzie i nieprzewidziane kataklizmy pogodowe spowodowały, że działania te trwały do 1822 r. W dalszych latach rozpoczęto modernizację twierdzy wiaściwej. Zbudowano dodatkowe kazamatowa schrony i magazyny w redutach raw'elinów\ Główme prace skoncentrowały się jednak przy rozbudowie istniejących i budowie nowych dzieł zewnętrznych, zarówuio prawo- jaki i lewobrzeżnych. Roboty te nadzorował szef pruskiego korpusu inżynierskiego, generał Gerhard von Scharn-horst. W skład umocnień przyczółka mostowego wchodziły: szaniec na Kępie Lubieńskiej (nazywany od 1814 r. Szańcem Courbierea) oraz 3 lunety ziemne, zw^rane kolejno od strony południowej: Górną, Krzyżową i Dolną. Dzieła lewobrzeżne grudziądzkiej twierdzy doprowadzono do stanu gotowości bojowej i uzbrojono dopiero w 1848 r.

Decyzją rządu z 24 czerwca 1872 r. grudziądzką twierdzę rozbrojono, z tym, że nadal wykorzystywano ją na potrzeby wojskowe. Ska-zmatow^rane pomieszczenia miały służyć potrzebom garnizonu jako koszary i magazyny sprzętu. Teren twierdzy zamieniono także na poligon doświadczalny, główuiie min burzących.

Czas „uśpienia” twierdzy nie trwał długo. Po wybudowaniu mostu na Wiśle w^r latach 1876-1878 militarne znaczenie Grudziądza znacznie wyrosło. Decyzją rządu z 9 maja 1889 r. postanowiono przekształcić Grudziądz w potężną twierdzę fortow^rą. Od 1889 do lat pierwszej w^rojny światowej wybudowano nowy obwód forteczny. Na niemal regularnym okręgu wokół cytadeli powstał szereg dzieł: stanowiska piechoty, baterie, forty, a także dwie grupy umocnień - Małej i Wielkiej Księżej Góry. W obrębie twierdzy, na w^Tzór współczesnych fortów francuskich, przekształcono Ra welin IV w^r ćwiczebne dzieło szturmowe dla pionierów'. Krótko przed wybuchem I w^rojny światowej rozpoczęto budow^rę kolejnej zewnętrznej linii oporu, tym razem po obu brzegach Wisły.

W swej burzliwej historii grudziądzka cytadela, poza funkcjami militarnymi, pełniła też rolę więzienia politycznego. w^r 1832 roku na cytadeli więzieni byli żołnierze Powitania Listopadowego, którzy odmówili po-wrotu do Rosji. Szesnaście lat później uwięziono tu patriotów polskich okresu Wiosny Ludów', a po Powstaniu Styczniowym - licznych powstańców'. W pomieszczeniu nad Bramą Dolną, w^r latach 1838-39, za głoszenie idei zjednoczenia Niemiec, uwięziono w^r twierdzy niemieckiego poetę Fritza Reutera.

Dziś twierdza grudziądzka zupełnie straciła swoje pierwotne funkcje. Jest zabytkiem historycznym i architektonicznym oraz siedzibą jednostek wojskowych. Z dawniej twierdzy zachował się donżon z pełnym obwodem wałów i kazamatami, obu bramami i jedną z 4 pochylni. W obrębie donżonu najlepiej zachowany jest dwukondygnacyjny Wielki Magazyn oraz budynek dawniej komendatury. Zachowały się także, choć w różnym stanie, wszystkie 5 bastionów, 4 raweliny, chodnik w^r przeciwskarpie obiegający twierdzę oraz chodniki przeciwnninowo. Niestety, nie ma już dawnych lunet. W niezłym stanie zachowała się także sucha fosa. W ruinie znajduje się dzieło rogowe, które w latach powojennych usiłowano rozebrać dla odzyskania cegieł.

Zachęcamy Państw^ra do uczestnictwa w zwiedzaniu cytadeli w^r dniu 11 listopada, kiedy z okazji 88 rocznicy odzyskania niepodległości grudziądzka twierdza otworzy się dla turystów.

(Agnieszka Gajewska, historyk-archiwista)