DSC01475

354

Oświecenie i preromantyzm

- wędrówka przez motywy i tematy literatury^

Oświecenie to epoka, która stworzyła nowoczesny kształt Europy. To dzięki oświeceniu w dzisiejszym świecie Zachodu nie ma absolutnych monarchii, hierarchicznego porządku społecznego, niewoli osobistej oraz dominacji religii w życiu publicznym. Oświeceniu zawdzięczamy współczesne, demokratyczne, świeckie i liberalne państwo, które zapewnia równość obywateli wobec prawa, rozdział Kościoła od państwa i uznanie prywatnego charakteru wyznania poszczególnych osób, a także respekt dla praw człowieka oraz indywidualną wolność osobistą i gospodarczą jako podstawę rozwoju społecznego. Podsumowaniu osiągnięć literackich epoki poświęcimy tę lekcję.

EPOKA PRZEŁOMOWA Oświecenie i początki europejskiej nowoczesności przynoszą nowe tematy i motywy, które nie stanowiły wcześniej przedmiotu szczególnego zainteresowania literatury. Odwołują się jednak także do tradycji literackiej i do treści uniwersalnych, ważnych dla człowieka, odkąd zaczął tworzyć literaturę. Bez względu na kontynuaqę wielu motywów dawnych, epoce tej towarzyszy poczucie przełomowośd. Twórcy tego czasu mają przekonanie, że wypowiadają nowe słowo w kwestiach stawianych od dawna i że wprowadzają ludzkość w nowy świat - lepszy, bo bardziej humanistyczny i zrozumiały.

ROZUM

Jedną z najważniejszych kategorii sztuki czasów oświecenia i początków nowoczesności jest rozum. Pojawia się on zarówno jako postulat w tworzeniu literatury, hasło filozoficzne, jak i temat literacki, przy czym w oświeceniu jest wartościowany pozytywnie, a w początkach romantyzmu - już negatywnie. Rozumność jako postulat poetyki

I występuje w całym nurcie klasycznym i Ida-| sycystycznym - od Horacego po Boileau (czytaj: biało), który zwraca się w swej Sztuce poetyckiej do pisarzy: „Miłujcie przeto rozum, iżby wasze dzieło / Z niego tylko swą świetność i swą wartość wzięło" (tłum. M. Grzę-dzielska).

Dla Immanuela Kanta rozum jest podstawą osiągnięcia przez ludzkość dojrzałości i uwolnienia się od dawnych religijnych przesądów. Potrzebę rozumności w poznawaniu świata podkreśla również środowisko francuskich encyklopedystów, m.in. Wolter, Diderot, d'Alembert Cała Wielka encyklopedia francuska jest hołdem dla rozumu, racjonalności i naukowego wyjaśniania rzeczywistości.

W polskiej literaturze motyw racjonalnego podejścia do świata pojawia się szczególnie wyraźnie w twórczości Ignacego Krasickiego. W jego oskarźycielskich wobec sarmackiego stylu myślenia Satyrach jednym z najcięższych zarzutów wobec tej formacji kulturowej jest brak krytycznego myślenia i nieuctwo, i Wartość rozumu i racjonalnego działania _f

^ PIĘTRO LONGHI (czytaj: longi), PRZYJĘCIE, 1750

Niepokojąca wymowa obrazu weneckiego malarza wynika z zestawienia osób w strojach z epoki bez masek i w maskach. Symbolicznie ukazana jest w ten sposób ciemna i jasna strona człowieczeństwa -zderzenie dobra i zła - światła i mroku ludzkiej duszy, pierwiastka racjonalnego i nieracjonalnego, jawnej i ukrytej części ludzkiej osobowości.

podnosi np. satyra Pijaństufo. Rozumność jest głównym postulatem nie tylko satyr Krasickiego, lecz także jego poematów heroikomicz-nych. W Monachomachii zostało ośmieszone nieuctwo ówczesnych zakonników i - szerzej - zabobonny stosunek do świata.

Odrzucenie wartości rozumu, jako narzędzia niewystarczającego do poznania rzeczywistości i nieprzydatnego w poznawaniu „prawd żywych", dokonuje się jeszcze przed dojściem do głosu pierwszego pokolenia twórców romantycznych. Pisany przez całe życie Johanna Wolf ganga Goethego Faust jest wyrazem utraty pierwotnie optymistycznej wiary autora Cierpień młodego Wertera zarówno, w poznawcze, jak

i w praktyczne możliwości rozumu. Nauka zdaje się nie rozwiązywać żadnych ludzkich problemów, a rozum nie wyjaśnia największych i zagadek człowieka. Dlatego Faust jest gotów poświęcić swe życie, a nawet zbawienie, by zdo-| być możliwości poznania pozarozumowego i pozanaukowego, sięgającego „rzeczywistości Ducha*

MIŁOŚĆ

! Drugim ważnym tematem epoki jest miłość. 1 i W XVIII w. zyskuje ona ogromną popularność I jako uczucie i stan psychiczny, ówczesne po-! wieści w listach, poematy, sielanki i wiersze I liryczne przywołują motyw miłości. Jedynie 1