DSC02151

W szkołach, placówkach oświatowo-wychowawczych czy opiekuńczych często mamy do czynienia z takimi zachowaniami pozorowanymi - zachowaniami „na pokaz”. Dzieje się tak wówczas, gdy na zajęcia lekcyjne przybywa osoba nieoczekiwana, np. dyrektor szkoły, inny nauczyciel czy osoba mało znana uczniom. Wówczas, nie tylko uczniowie, ale nierzadko także i nauczyciele zachowują się nienaturalnie i „na pokaz”. Wyraża to się zazwyczaj w zwiększonej aktywności uczniów, częstszym niż zazwyczaj odpytywaniu ich przez nauczycieli czy innych pozorowanych formach.

Z tych m.in. względów każdy dobry obserwator, przed przystąpieniem do przeprowadzenia obserwacji, powinien starać się poznać obserwowanych i nawiązać z nimi przyjacielskie i partnerskie kontakty, oparte na wzajemnym zaufaniu i zrozumieniu. Powinien dążyć do tego, aby obserwowani traktowali go jako osobę, wobec której nie zachodzi potrzeba udawania, nienaturalnego zachowania, ukrywania rzeczywistych poglądów, postaw, własnych opinii, sposobów zachowania itp. Wytworzeniu właściwej atmosfery sprzyjać także może częstsza obecność obserwatora w grupie jak i częstsze z nimi rozmowy, co powoduje, że obserwowani przyzwyczajają się do badacza, w wyniku czego ich zachowanie i postępowanie staje się bardziej naturalne, a nie „sztuczne”. Jest przy tym oczywiste, że niezależnie od stopnia akceptowania przez członków danej zbiorowości obserwatora prowadzącego obserwację, w rzeczywistości nigdy dokładnie nie wie on, kiedy obserwowani zachowują się normalnie a kiedy jest to zachowanie „na pokaz”.

Obserwacja ukryta. Z obserwacją ukrytą mamy do czynienia wówczas, kiedy obserwator zataja przez badanymi, że są oni przedmiotem obserwacji. Nie są świadomi i nie domyślają się nawet, jaką rolę pełni w grupie obserwator. Podczas tak przeprowadzanej obserwacji nie istnieje możliwość bezpośredniego rejestrowania przez obserwatora zachowania czy postępowania ludzi, gdyż nie mogą się oni domyślić, że są obiektem obserwacji. Obserwację ukrytą stosuje się wówczas, gdy oficjalna obecność obserwatora, z określonych powodów, np. ze względu na pozycję społeczną, zawodową, bariery prawne, cechy osobowe obserwatora czy inne okoliczności, nie może być ujawniona. W badaniach pedagogicznych tego rodzaju obserwację stosuje się rzadko, a jeżeli, to wobec jednostek samotnych, zagubionych, niekiedy odtrąconych przez innych czy osób znajdujących się w specyficznych warunkach społecznych, psychicznych. Także wówczas, gdy posłużenie się obserwacją jawną byłoby z określonych względów niewskazane lub niemożliwe ze względu na zakłócenia w naturalnym zachowaniu się danej osoby. Ten rodzaj obserwowania nie jest tożsamy z obserwacją uczestniczącą, prowadzoną „od wewnątrz”. Obserwacja ukryta jest obserwacją zewnętrzną. Fakt przebywania w danej zbiorowości, jak zauważa L. Sołoma, nie oznacza, że obserwator uczestniczy w jej codziennym życiu, co należy do istoty obserwacji prowadzonej „od wewnątrz” ( 1997, s. 56).

Obserwację różnicuje także czas jej przeprowadzania. Ze względu na to kryterium, można obserwację podzielić na: ciągłą i próbek czasowych.

Obserwacja ciągła polega na celowym spostrzeganiu określonych zjawisk na przestrzeni pewnego dłuższego okresu czasu, np. miesiąca, semestru czy nawet roku szkolnego. Najczęściej obserwację taką przeprowadza się w odniesieniu do niewielkiej liczby jednostek i to pod niewielu względami. Ograniczenie ilości obserwowanych właściwości umożliwia pełniejsze i bardziej wszechstronne poznanie uczniów, ich cech osobowych, postaw, zainteresowań, zdolności, aktywności itp., i to w różnych sytuacjach, np.: podczas lekcji, na przerwie, w czasie wolnym, na zajęciach pozalekcyjnych, na wycieczce, podczas zabawy, podczas uroczystości. Nauczyciel w trakcie lekcji, może np. prowadzić obserwację ciągłą określonego ucznia, z myślą o poznaniu jego sposobu pracy, form zachowania, przejawianej aktywności, pracowitości, a podczas pobytu na wycieczce może obserwować jego zdolności organizacyjne, zaradność, sprawność fizyczną, koleżeńskość.

Z uwagi na trudność objęcia obserwacją ciągłą większej liczby uczniów, zastępuje się ją najczęściej tzw. obserwacją próbek czasowych. Polega ona na obserwowaniu w określonych interwałach czasowych, np. co 15, 20, 30 minut określonego ucznia lub grupy uczniów pod określonym kątem, np. pod względem aktywności na lekcjach, współpracy z innymi uczniami, stopnia uspołecznienia, zachowania na przerwie, boisku, na wycieczce.

Wartość tak zebranych informacji i materiałów zależy przede wszystkim od warunków i czasu, w jakim obserwacja taka była przeprowadzana. Obserwacje krótkotrwałe dostarczają zazwyczaj niewiele wartościowego i cennego materiału i informacji pozwalających na dokładne poznanie obserwowanej osoby, jej cech fizycznych czy umysłowych, sposobu postępowania, zachowania itp. Wyprowadzane na tej podstawie wnioski są zazwyczaj mało wiarygodne i nie powinny być uogólniane poza obręb badanej zbiorowości. Często, na podstawie tak przeprowadzonych obserwacji, kształtuje się niewłaściwy, a niekiedy i fałszywy obraz o dziecku lub grupie, o ich cechach intelektualnych, sposobach zachowania, ich aktywności, sprawianych przez nich trudności wychowawczych itp. Jest to zazwyczaj obraz zbyt uproszczony, najczęściej jednostronny i obejmujący bądź dodatnie bądź ujemne cechy osobowe obserwowanych osób i dlatego wyprowadzanie daleko idących uogólnień, nie powinno mieć miejsca. Jeżeli jednak taką obserwację przeprowadza większa liczba nauczycieli danej szkoły, lub wszyscy nauczyciele uczący w danej klasie, wówczas obserwacja próbek czasowych może być cennym źródłem informacji i skutecznym środkiem usprawniającym proces dydaktyczny i wychowawczy.

Z punktu widzenia stosowanych podczas obserwacji narzędzi badawczych, obserwację można podzielić na siamlat\ zowuną i niestanduryzowaną.

163