DSC02507

288 Agata Zalewska

i zarazem czymś, co wpływa komplikująco na jego egzystencjalne samopoczucie.

Podsumowując te uwagi, z konieczności maksymalnie skrótowe, podkreślić należy, ii stałym komponentem powieści Berenta są licznie odwołania i nawiązania do świata antycznego, przy czym najpełniej realizują się one na płaszczyźnie sugestii mitologicznych. Mit pełni w dziełach tego autora funkcję ukazywania rozwiązań egzystencjalnych, skupionych wokół pytań o sposób ludzkiego istnienia w kulturze i historii. Berentowska całość mityczna, towarzysząca nieustannie zdarzeniom fabularnym i autorefleksji bohaterów, jest próbą rozwiązania elementarnych dylematów ludzkiego życia, zarówno w jego wymiarze zbiorowym, jak i jednostkowym trwaniu. Dylematy te problematyzo-wane są w kategoriach słowa i czynu, narodzin i śmierci, ofiary i jej kulturowo - historycznego sensu. W planie poetyki powieści dzieje się to przez tworzenie sytuacji mitopodobnych i przywołanie postaci, wokół których ukonstytuowane są podstawowe sensy mitów. W Beren-towskim micie istnieją jednak pewne szczeliny, tzn. nie ma dosłownych utożsamień w ciągu powieściowym. Można wskazać na zasadnicze tendencje sugestii mitycznych - misterium eleuzyjsko-dionizyjskie, figury Demeter, Persefony, Dionizosa, ale nie sposób przeprowadzić ścisłych, wzajemnie uporządkowanych utożsamień na wszystkich poziomach powieści i fabuł mitycznych. Potęgując sygnały mitu na każdym poziomie powieści (od jednostek leksykalnych aż po wyrazistość wielkich figur semantycznych) Berent - paradoksalnie - dokonuje rozproszenia mitu. Tak dzieje się przede wszystkim w Próchnie. Mit, mimo że pozostaje matrycą znaczeń jest zespołem, żeby znów posłużyć się terminem Włodzimierza Boleckiego, drobin mitopodobnych¹ rozrzuconych po sytuacjach powieściowych. Mit staje się nie pierwowzorem zastygłym raz na zawsze, lecz jest jednym z wielu znaczeń, jakie podsuwa - postaciom i czytelnikom - rzeczywistość powieści.

Na pytanie postawione na wstępie odpowiada Berent językiem mitu. Mit zatem pełni w powieściach funkcję języka interpretacji. Teraźniejszość oglądana przez bohaterów jako przypadkowa i partykularna dzięki analogii z rzeczywistością mitu nabiera nowego sensu. Automatycznie niejako przenosi się na poziom uniwersalności i zaczyna już znaczyć

Mity antyczne w powieściach Wacława Berenta

289

w uniwersum historii powszechnej. Mit więc przezwycięża poczucie zerwania ciągłości historii i jako historia wieczna - każdej nowej rzeczywistości wskazuje jej miejsce i funkcję w planie historycznego .dziania się”. Ponieważ jednak struktura mitu jest strukturą cyklu, mit - paradoksalnie likwiduje historię. Można powiedzieć, że mit użycza historii swych znaczeń za cenę odebrania jej historycznej swoistości i niepowtarzalności. Zgoda na mit byłaby tu przezwyciężeniem nieznanego. A w tym sensie mit musiałby być zawsze afirmatywny, zawsze bowiem jest odnalezieniem drogi wyjścia. Wacław Berent wykorzystuje zdolność mitu do zawieszania czasu historycznego. Wydaje się twierdzić, iż reguły rządzące sferą kultury zdeterminowane są prawami mitu. Ukazuje w jaki sposób człowiek rozbija linearny czas egzystencji i historii. Jako twórca wartości przekracza bariery czasu danego jednostce. Równocześnie daje mu podwójną szansę opuszczenia jednowymiarowego świata historii i kultury. Włącza podstawowy mechanizm mitycznego zegara. Mit jest prefiguracją zachowań człowieka - twórcy kultury. Zasadnicze podważenie linearnego przebiegu czasu przeprowadza pisarz opierając się głównie na kluczowym w jego koncepcji przemian kultury micie niespełnienia. Punktem kulminacyjnym dziejów jest nie mogący się wypełnić Wielki Finał. Historia i kultura wciąż zmierzająca do końca, który jednak ciągle cofa się przed nią w czas, przemienia się w mit.

1

Zot>. W. Bolecki. Historia i biografia. .Opowieści biograficzne' Wacława Berenta, *. 88.