DSCF0542

GRAŻYNA HABRAJSKA

Łódź

Prototyp - stereotyp - metafora literatura dotycząca pojęć prototypu i stereotypu jest już bardzo i ujmuje je z różnych punktów widzenia. Nie ma jednak zgodności ani w 0^ śleniu. czym one są, ani co do nazywających je terminów. Stąd też, użydl terminów typ, prototyp, stereotyp, gestalt doświadczeniowy, ^ idealizowany model kognitywny (1CM), itp., zmuszeni jesteśmy ^ zać, którą z gotowych już ich interpretacji przyjmujemy, albo na własny uty^ terminy te zreinterpretować. Niejednoznaczność terminologiczna jest szczegół, nie uciążliwa w pracach prezentujących konkretny materiał, który powinien ty porządkowany według jednego, porównywalnego schematu.

Podejmuję tutaj nieśmiałą próbę właściwego uporządkowania dla celó* praktycznych niektórych terminów i określanych przez nie pojęć. Są to próby wstępne, wymagające dalszych rozważań i dyskusji. Prezentuję swoje obecne¹ spojrzenie na różnicę między prototypem i stereotypem, ich wzajemne relacje i możliwości wykorzystania do rozpoznawania i klasyfikowania pojęć.

Stereotyp^{2 3 4} to „funkcjonujący w świadomości społecznej [...] uprośżczo. ny i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości [...] często oparty na niepełnej lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i nie ulegają, cy zmianom” (Szymczak 1978). Z definicji tej nie wynika rozumienie stereotypu jako obrazu „typowego” obiektu (tak Hilary Putnam; zob. Bartmióski 1985), choćby dlatego, że „typowość” nie zakłada wartościowania ani konieczności odnoszenia go tylko do grup społecznych i jednostek będących ich członkami (tak Uta M. Quasthoff, a w Polsce Walery Pisarek, Krystyna Pisarkowa i inni; zob. Bartmiński 1985).

Oparte na koncepcji Waltera Lippmanna, bardzo ogólne rozumienie ste-reotypu jako „obrazu w głowie [...] ludzi i rzeczy", jakie przyjmuje Jerzy Bartmiński (1980; 1985), wydaje się najbardziej zasadne, a jego przydatność, sprawdzona przy opisie konkretnego materiału, zaprezentowana została w zeszycie

próbnym Słownika ludowych stereotypów językowych i kolejnych tomach Etnolingwistyki. Stereotyp nie odnosi się tu tylko do grup społecznych. Nie zakłada też, że na ten „obraz w głowie” składają się typowe czy prawdziwe cechy „ludzi i rzeczy”. W tym ujęciu stereotyp odpowiada nam jedynie na pytanie: jakie musi być coś, abyśmy uznali, opierając się na doświadczeniach kulturowych naszej grupy społecznej, że jest sobą. Z pomocą stereotypu rozpoznajemy obiekty otaczającej nas rzeczywistości.

Stereotypem byłby zatem zbiór konotowanych cech, wystarczających do rozpoznawania/identyfikowania obiektu w danej wspólnocie językowej. Służąc tej wspólnocie, zakładać musi różność i cząstkowość „obrazów” w zależności od przyjętej perspektywy. Stereotyp kreowany z określonego punktu widzenia nie podlega falsyfikacji.

Tak określony stereotyp wykorzystywany jest do tworzenia metafor i przy nominacji językowej.

Prototyp⁴ już w ogólnej definicji słownikowej ma dwa znaczenia ‘(pierwotny) wzór* lub ‘(pierwszy) model’ (który się naśladuje). Znaczenia te nie są w słowniku wyróżnione.

Uznanie za prototyp modelu zakłada istnienie konkretnego egzemplarza, którym jest pierwszy zobaczony egzemplarz danego gatunku (tak H. Putnam, S. Kripke — zob. Nowakowska-Kempna 1992).

Natomiast uznanie za prototyp wzoru nie zakłada istnienia konkretnego egzemplarza. W tym przypadku prototypem może być albo wzorzec wyabstrahowany na podstawie tzw. podobieństwa rodzinnego (tak Eleonora Rosch, Anna Wierzbicka — zob. Nowakowska-Kempna 1992), albo wiązka cech, które nie muszą wystąpić w jednym konkretnym modelowym egzemplarzu (tak Ludwig Wittgenstein — zob. Nowakowska-Kempna 1992), albo zespół sądów (zob. Trzebiński 1981: 50-53).

Pierwszy zobaczony egzemplarz danego gatunku na ogół tylko potwierdza jakiś znany nam już wcześniej stereotyp, ewentualnie wskazuje na odstępstwo od niego. Tylko wówczas, gdy spotykamy się ze gawiskiem nie pasującym do żadnego znanego nam stereotypu, możemy mówić o pewnym modelu/wzorcu, który można by nazwać archetypem. Archetyp pełni funkcję modelu tylko przejściowo, do momentu pojawienia się prototypu stającego się wzorem dzięki istnieniu innych egzemplarzy z nim porównywanych, z których sam został wyodrębiony.

Prototypem byłby więc zbiór cech istotnych, desygnacyjnych, wyodrębnionych z serii egzemplarzy, jakie musi obligatoryjnie posiadać każdy typowy egzemplarz należący do danego gatunku — ale sam nie stanowiłby typowego egzemplarza. Egzemplarz typowy wyodrębniany byłby na podstawie podobieństwa rodzinnego. Prototyp natomiast stanowiłby jądro, do którego typowe ^{5 1}

1

Nowakowska-Kempna (1992).

2

Zakładam, że wraz z pogłębieniem mojej wiedzy na temat prototypu i stereotypu rozróż

3

nienie między nimi stanie się dokładniej sprecyzowane.

4

Przeglądu stanowisk na temat pojęcia stereotypu dokonał J. Bartmiński (1985).

5

³ Szczegółowego przeglądu stanowisk kognitywistów wobec pojęcia prototypu dokonała