DSCF0544

120 GRAŻYNA HABRAJSKA

Przyglądając się serii rzeczowników oznaczających zbiory, widzimy cechami tworzącymi prototyp dla całej kategorii, na podstawie których** * * rębniamy typowe collectiva, są:    _ I

(1)    brak możliwości tworzenia liczby mnogiej¹ — collectiva są singulaw, mi tantum o interpretacji zbiorowości owej;

(2)    pozostawienie w dwustronnej opozycji do odpowiedniego smgulaą i i pluralis²;

(3)    motywacja przez formę, której referentem może być dowolny wyróżniony) element zbioru³;

(4)    pozostawanie predykatem wyłącznie w połączeniu z wyrażeniem indek- f sowym⁴.

Do typowych collecthrów stanowiących centrum kategorii, najbliższych I prototypowi należą takie rzeczowniki, jak: chłopstwo, klientela, kwiecie, H&- f towie, ptactwo, studenteria itp. Pozostając w centrum kategorii, najbliżej proto- | typowego jądra, spełniają wszystkie warunki 1-4.

Bywają jednak sytuacje, kiedy odpowiednie wyrażenia, które w singularis i winny oznaczać przedmioty jednostkowe, nie dają się ustalić w sposób prosty, i Mamy wówczas do czynienia z collectivami o charakterze peryferyjnym. Należą I tutaj:

— zleksykalizowane coilectiva dziedziczone z prasłowiańszczyzny, takie 1 jak bydło, dobytek ‘bydło*, skot, drób itp. Dla niektórych z nich można od-

Prototyp — stereotyp — metafora

121

tworzyć prasłowiański singularis i pluralis, np. coli. *drobb ~ sg. *drobb ~ pl. •droby;

—    collcctiva powstałe wskutek tzw. derywacji semantycznej⁵ przez przeniesienia nazwy cechy lub czynności na zbiór nosicieli cechy, lub zbiór wykonawców czynności, np. ubóstwo, starszyzna, emigracja, wychodżctwo, służba itp. przez równoczesne funkcjonowanie odpowiednich nazw indywidualnych nosicieli cechy i indywidualnych wykonawców czynności, zbliżają się one do prototypu, tworząc analogiczne opozycje: ubóstwo ~ ubogi ~ ubodzy, emigracja ~ emigrant ~ emigranci, służba ~ sługa ~ j/udzy itd. (przy czym ubogi to przymiotnik zsubstantywizowany);

—    dalej od prototypu pozostają potencjalne collectiva, utworzone jak poprzednie, również wskutek derywacji semantycznej, ale nie posiadające jeszcze dostatecznie utrwalonych, równolegle funkcjonujących singulariów, takie jak obstawa, obsada, ochrona itp.;

—    najdalej od centrum, na granicy peryferii, pozostają niederywowane singularia tantum o referencji zbiorowościowęj, takie jak: słoma, groch, pieprz, żyto, a nawet piasek, w których referentach można w sposób naturalny wyodrębnić poszczególne elementy składające się na określoną zbiorowość. Nazwy pojedynczych elementów są określane w sposób opisowy: ziarnko lub źdźbło + gen. sg. nazwy zbioru, albo rzadziej — derywowane są od nazwy zbioru, np. słomka, groszek, pieprzyk, przy czym derywaty te nie są na ogół jednoznaczne⁶.

1

Teoretycznie jest możliwe utworzenie liczby mnogiej od eoUecttvum, ale semantycznie obie formy będą zawsze tożsame, por. polskie chłopstwa = polskie chłopstwo, pożółkłe listowia =» pożółkłe listowie itd. Ale nie można powiedzieć wszystkie chłopstwa, wszystkie listowia itd. (por. Bogusławski 1973).

2

° Przeciwstawiają się zarówno formom ringulamym, jak i pluralnym: chłopstwo — chlap ~ chłopi, klientela ~ klient — klienci, kwiecie ~ kwiat ~ kwiaty, listowie ~ liść ~ liście, ptactwo ~ ptak ~ ptaki, studenteria ~ student ~ studenci

3

Motywowane są przez formę określającą dowolny element zbioru: chłopstwo przez chłop, ptactwo przez ptak, kwiecie przez kwiat itd. Respektowanie tego warunku powoduje, że na peryferie odsunięte zostają nazwy zespołów ludzkich określanych terminem utworzonym od nazwy ich kierownika, np. kierownictwo (kierownik + jego zastępcy), dyrekcja (dyrektor + jego zastępcy) itp. Pozostają z orzeczeniem w składni zgody, ale nie można ich parafrazować jako zbiór równorzędnych elementów, tj. odpowiednio zbiór kierowników, zbiór dyrektorów itp. Poza obręb collectivów usunięte zostają nazwy par małżeńskich (rozszerzane także czasem na towarzyszące dorosłym dzieci), które tworzone są od określenia mężczyzny, np. siryjostwo, wujostwo, generalostwo,profeso-rostwo itp.

4

■ Typowe collectiva wymagają zawsze dodatkowego określenia wyróżniającego, por.: Właściciel antykwariatu wyróżniał swoją stałą klientelę. Zeszłoroczne listowie zostało wykorzystane jako nawóz itd. Jeżeli nie zostaną dodatkowo określone, to przestaną być collectivami i albo staną się pojęciami ogólnymi, por.: Studenteria zawsze chciała zmieniać świat; Chłopstwo od wieków wykazuje przywiązanie do ziemi; albo oznaczać będą w danym momencie wszystkie desygnaty odpowiedniego wyrażenia jednostkowego, por.: Ptactwo z trudem przeżyto ten rok (‘ogół ptaków’); Władze nie doceniły siły chłopstwa (‘ogółu chłopów w danym czasie ) i wówczas również o ich kolektywności nie można będzie orzekać prawdziwie, ponieważ „prawdziwie można orzekać o wyróżnione! a nie wszechobejmującej rzeczywistości*’ (Bogusławski 1973: 21).

5

Termin derywacja semantyczna występuje w literaturze językoznawczej głównie w dwóch znaczeniach. Stosuje się go (1) w odniesieniu do derywatów słowotwórczych, „kiedy znaczenie podstawy wchodzi do znaczenia derywatu jako jedna z cech definiujących łub gdy znaczenia derywatu i podstawy pokrywają się^M (Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 21; Smółkowa 1989:49; Waszakowa 1993:25 i inni); (2) w odniesieniu do wyrazów polisemicznych, kiedy semantyczna struktura znaczenia wyjściowego leksemu ulega takiemu przekształceniu, w wyniku którego otrzymuje się pochodne znaczenie tej samej jednostki, przy czym znaczenie wyjściowe i pochodne, mają przynajmniej jeden wspólny element znaczeniowy (Tokarski 1981: 94; Apresjan 1980: 225; Buttler 1978: 60 i inni). Tu stosowany jest ten termin za Buttlerową i Apresjanem w znaczeniu (2).

6

O bliskości rzeczowników materiałowych i niezależnych coIlectivów świadczyć może brak przejrzystej granicy ustalonej na podstawie jednoznacznych kryteriów semantycznych. Stanowią one jakby ogniwo pośrednie między collectivami a rzeczownikami substancjalnymi. Do cpfleeflyów zbliża je naturalna możliwość wyodrębnienia jego elementów. Różnica zaś polega na tym, że to nie groch parafrazowany jest jako zbiór ziarenek grochu, ale ziarenko grochu określane jest jako element zbioru. Wynika ona z naturalnego istnienia w rzeczywistości pozajęzykowęj zbioru przy rzadkości występowania poszczególnych jego elementów w izolacji. Znajduje to odbicie w języku w postaci wspomnianego wyżej braku odpowiedniego singularis dla takiego elementu. Nie występuje tu, tak jak przy typowych collectivach, opozycja: collectiwm ~ singularis ~ pluralis. Brak singularis nazywającego element zbioru, oddalając rzeczowniki materiałowe od coflectivów, równocześnie zbliża je do rzeczowników substancjalnych, takich jak kurz, pyl, proch, woda itp., w referentach których, nie można w sposób naturalny wyodrębnić ich poszczególnych elementów. Rzeczowniki substancjalne podlegają wyłącznie identyfikacji jakościowej (Topotdsfca 1976: 11). Desygnaty oznaczane predykatem substancjalnym mogą być w jednym lub wielu „kawałkach" i różnice te nie są przez sam rzeczownik w żaden sposób sygnalizowane (Bogusławski 1973:25).