DSCN1680

Determinizm w socjologii 29

l)rtcrmini/.m technologiczny-, zob. innowacja.

Determinizm w socjologii (łac. deter-mino wyznaczam, określani), w wersji kauzalnej przyjmuje powszechność zasady przy czy now ości, a więc Ze każde zjawisko posiada jakąś przyczynę, w wersji nomolo-gicznej przyjmuje powszechność występowania prawidłowości. Stanowisko przeciwstawne detemiinizmowi to indetenninizm. W tym przypadku również wy odrębnić można jego dwie wersje - nomologiczną i kauzalną. W ramach każdego z tych typów wyróżnia się ponadto ujęcie rady kalne (skrajne) i umiarkowane.

Determinizm stanowi podstawę poznania naukowego. Traktowany może być jako ogólne założenie filozoficzne odnoszące się do rzeczy wistości. Zakłada się, żc zjawiska i procesy dokonujące się w rzeczywistości zachodzą zagodnic z jakimiś prawidłowościami, a także że występują między nimi związki przyczynowo-skutkowe. Wyjaśnianie naukowe polega - w takim ujęciu - na odkrywaniu istniejących praw idłow ości oraz związków przyczynowo-skutkowych, formułowaniu ustalonych zależności w prawa nauki oraz wyjaśnianiu tych praw- za pomocą tworzonych teorii.

Według innego, bardzo istotnego podziału wyróżnia się determinizm (lub inde-łerminizm) ontologiczny i poznawczy (niektórzy wydzielają jeszcze interpretację metodologiczną). Determinizm w znaczeniu ontologicznym odnosi się do sfery przedmiotowej, a więc do faktyczny ch relacji występujących między' poszczególnymi zjawiskami lub zdarzeniami. Determinizm poznawczy relacje te traktuje przede wszystkim jako pewne założenia poznającego podmiotu, umożliwiające zrozumienie rzeczywistości. U podstaw tego rozróżnienia tkwi pytanie, czy determinizm jest obiektywną cechą rzeczywistości, czy też wyłącznie wytworem poznającego podmiotu.

Determinizm w wyjaśnianiu zjawisk i procesów społecznych przybierał różne postaci Najliczniej reprezentowane są zwłaszcza w początkowym okresie rozwoju socjologii różnorodne typy determini/mu jcdnoczynnikowcgo. Cechą charakterystyczną tego sposobu ujmowania rzeczywistości społecznej jest dążenie do odkrycia jakiegoś jednego czynnika, który warunkuje niemal wszystkie pozostałe elementy świata społecznego. Wychodząc z takich przesłanek stworzono m in. koncepcje determini-zmu biologicznego, demograficznego, geo-graheznego, technicznego lub technologicznego. rasowo-antropologicznego, kulturowego, ekonomicznego, fizykalistyczncgo. mechanicy sty cznego. Już sama mnogość tych koncepcji podwa/a zasadność przyjętej orientacji. Poszczególni autorzy odmienny czynnik uważają za najważniejszy dla wyjaśnienia całokształtu życia społecznego i w ten sposób pośrednio kwestionują pozostałe koncepcje. Wy bór elementu, który stanowi podstawę wyjaśniania, dokonywany jest bow iem w sposób całkowicie arbitralny. Ponadto nic jest możliwe zredukowanie rzeczywistości społecznej, przy całym jej bogactwie i różnorodności, do prostej zależności między jedną parą zmiennych. Różne typy determinizmu jednoczy nnikow ego pozwoliły jednak wyraźniej dostrzec wpływ określonego czynnika na pozostałe sfery ży cia społecznego, a także na występujące między nimi powiązania Za odmianę determinizmu jednoczy unikowego w wersji Homologicznej można traktować stanowisko, które zmierza do wyjaśnienia rzeczywistości społecznej za pomocą jednego ogólnego prawa Orientacja ta. uznająca kumulatywny charakter rozwoju poznania, zakłada, ze odkrywane coraz to nowe prawidłowości pozwolą ustalić jakieś jedno prawo podobnie jak to się dzieje w naukach przyrodniczych obejmujące swoim zasięgiem wszy stkie dotychczasowe ustalenia szezgółowe. Podejście takie jest jednak wy łącznie pewnym ..ideałem wiedzy naukowej” [S. Amsterdamski 1983. s. 44j. który przyjmowany jest głównie na podstawie subiektywnego przekona-