DSCN1680

Determinizm w socjologii 29

Determinir.m technologiczny, zob. innowacja.

Determinizm w socjologii (łac. deter-mino - wyznaczam, określam), w wersji kauzalnej przyjmuje powszechność zasady przyczynowości, a więc że każde zjawisko posiada jakąś przyczynę, w wersji nomolo-gicznej przyjmuje powszechność występowania prawidłowości. Stanowisko przeciwstawne determinizmowi to indeterminizm. W tym przypadku również wyodrębnić można jego dwie wersje - nomologiczną i kauzalną. W ramach każdego z tych typów wyróżnia się ponadto ujęcie radykalne (skrajne) i umiarkowane.

Determinizm stanowi podstawę poznania naukowego. Traktowany może być jako ogólne założenie filozoficzne odnoszące się do rzeczywistości. Zakłada się, że zjawiska i procesy dokonujące się w rzeczywistości zachodzą zagodnie z jakimiś prawidłowościami, a także że występują między nimi związki przyczynowo-skutkowe. Wyjaśnianie naukowe polega - w takim ujęciu - na odkrywaniu istniejących prawidłowości oraz związków przyczynowo-skutkowych, formułowaniu ustalonych zależności w prawa nauki oraz wyjaśnianiu tych praw za pomocą tworzonych teorii.

Według innego, bardzo istotnego podziału wyróżnia się determinizm (lub indeterminizm) ontologiczny i poznawczy (niektórzy wydzielają jeszcze interpretację metodologiczną). Determinizm w znaczeniu ontologicznym odnosi się do sfery przedmiotowej, a więc do faktycznych relacji występujących między poszczególnymi zjawiskami lub zdarzeniami. Determinizm poznawczy relacje te traktuje przede wszystkim jako pewne założenia poznającego podmiotu, umożliwiające zrozumienie rzeczywistości. U podstaw tego rozróżnienia tkwi pytanie, czy determinizm jest obiektywną cechą rzeczywistości, czy też wyłącznie wytworem poznającego podmiotu.

Determinizm w wyjaśnianiu zjawisk i procesów społecznych przybierał różne

postaci. Najliczniej reprezentowane są — zwłaszcza w początkowym okresie rozwoju socjologii — różnorodne typy determinizmu jednoczynnikowego. Cechą charakterystyczną tego sposobu ujmowania rzeczywistości społecznej jest dążenie do odkrycia jakiegoś jednego czynnika, który warunkuje niemal wszystkie pozostałe elementy świata społecznego. Wychodząc z takich przesłanek stworzono m.in. koncepcje determini-zmu biologicznego, demograficznego, geograficznego, technicznego lub technologicznego, rasowo-antropologicznego, kulturowego, ekonomicznego, fizykalistyczncgo, mechanicystycznego. Już sama mnogość tych koncepcji podważa zasadność przyjętej orientacji. Poszczególni autorzy odmienny czynnik uważają za najważniejszy dla wyjaśnienia całokształtu życia społecznego i w ten sposób - pośrednio - kwestionują pozostałe koncepcje. Wybór elementu, który stanowi podstawę wyjaśniania, dokonywany jest bowiem w sposób całkowicie arbitralny. Ponadto nie jest możliwe zredukowanie rzeczywistości społecznej, przy całym jej bogactwie i różnorodności, do prostej zależności między jedną parą zmiennych. Różne typy determinizmu jednoczynnikowego pozwoliły jednak wyraźniej dostrzec wpływ określonego czynnika na pozostałe sfery życia społecznego, a także na występujące między nimi powiązania.

Za odmianę determinizmu jednoczynnikowego w wersji nomologicznej można traktować stanowisko, które zmierza do wyjaśnienia rzeczywistości społecznej za pomocą jednego ogólnego prawa. Orientacja ta, uznająca kumulatywny charakter rozwoju poznania, zakłada, że odkrywane coraz to nowe prawidłowości pozwolą ustalić jakieś jedno prawo - podobnie jak to się dzieje w naukach przyrodniczych - obejmujące swoim zasięgiem wszystkie dotychczasowe ustalenia szezgółowe. Podejście takie jest jednak wyłącznie pewnym „ideałem wiedzy naukowej" [S. Amsterdamski 1983, s. 44], który przyjmowany jest głównie na podstawie subiektywnego przekona-