DSCN1682

Determinizm w socjologii 31

znania naukowego, które nie byłoby tak ściśle związane z determinizmem.

W związku z tym wylania się kolejna kontrowersja, dotycząca relacji między poznaniem a rzeczywistością. Ten tradycyjny problem filozoficzny w odniesieniu do sporu determinizm-indeterminizm przybierał różne formy. W najbardziej radykalnej postaci kwestionował prawomocność poznania naukowego (E. Boutroux, H. Poincare, H. Bergson). Roman Ingarden przeciwstawiał się tym orientacjom wskazując, iż „miesza się” w nich zagadnienia ontologiczne z cpistcmo logiczny mi [R. Ingarden 1971, s. 401-406]. Ścisłe rozgraniczenie tych dwóch sfer stanowi warunek poprawności metodologicznej analiz filozoficznych. Należy jednak podkreślić - a teza ta jest uznawana przez niemal wszystkich socjologów - że poznanie ma zawsze charakter podmiotowy, że jest to „czyjeś” poznanie i w związku z tym radykalne rozgraniczenie tych dwóch sfer nie jest w pełni możliwe.

Socjologia, jak każda nauka, przyjmuje stanowisko deterministyczne. Determinizm ten w różnych orientacjach teoretycznych przybiera jednak nieco odmienną postać. Nurt pozytywistyczny usiłuje odkryć obiektywne prawa „rządzące” ludzkimi zachowaniami i przebiegiem wszelkich procesów społecznych. Prawa, których się poszukuje, mają charakter konieczności i — podobnie jak prawa przyrody — nie można ich w żaden sposób zmienić, a jedynie można się do nich dostosować. Z kolei w nurcie humanistycznym, który także uwzględnia stanowisko deterministyczne [W.l. Thomas, F. Znaniecki 1976, s. 64-69], determinizm jest mniej rygorystyczny. Większą uwagę, niż poprzednio, poświęca się procesom tworzenia definicji sytuacji, konstruowaniu obrazów rzeczywistości i ich wpływu na podejmowane działania społeczne. Orientacja ta akcentuje rolę aktywności poznawczej podmiotu i, co się z tym wiąże, procesów sarn od eterminacji. Działania podmiotowe nie zależą, w tym ujęciu, wyłącznie od czynników zewnętrznych, lecz w znacznej mierze od samej jednostki, od jej sposobu postrzegania rzeczywistości społecznej. Jeśli rzeczywistość tę uznaje się za ściśle zdeterminowaną, to w swoim zachowaniu jednostka stara się podporządkować różnym „koniecznościom” i „obiektywnym warunkom”. Często okazuje się jednak, że wiele z tych „konieczności” istnieje tylko dlatego, że ludzie są przekonani o ich obiektywności i stosownie do tego przekonania postępują. (A.S.)

Zob. autodelcrminizm, działanie społeczne, kultura, naturalizm—antynaturalizm, pozytywizm, socjologia, sytuacjonizm, współczynnik humanistyczny.

Literatura:

Amsterdamski S., 1983, Między historią a metodą. Spory o racjonalność nauki. PIW, Warszawa.

Berger P.L., Luckmann T.. 1983, Społeczne tworzenie rzeczywistoSci, PIW, Warszawa.

Bunge M.. 1968, O przyczynowości. Miejsce zasady przyczynowej we współczesnej nauce. PWN. Warszawa

Ingarden R., 1971, Stanowisko teorii poznania w systemie nauk filozoficznych [w:] tegoż. Dzieła filozoficzne. U podstaw teorii poznania. Część ł. PWN, Warszawa Ingarden R., 1981, Spór o istnienie świata, t. 3: O strukturze przyczynowej realnego świata. PWN. Warszawa

Karpiński J.. 1985. Przyczynowość w badaniach socjologicznych, PWN, Warszawa Krajewski W., 1977, Konieczność, przypadek.

prawo statystyczne. PWN, Warszawa Krajewski W., 1987. Determinizm i indeterminizm [w:] Filozofia a nauka Zarys encyklopedyczny. Ossolineum. Wrocław.

Malewski A.. Topolski J„ 1975, O wyjaśnianiu przyczynowym w historii |w:] A. Malewski. O nowy kształt nauk społecznych Pisma zebrane. PWN. Warszawa Myrdal G.. 1976, Niedorozwój I rozwój [w:] Teoria rozwoju społecznego. Wypisy, pod red. R. Dyoniziaka AE w Krakowie, Kraków.

Poppcr K.R., 1984, Nędza historycyzmu. Wyd Krąg, Warszawa

Thomas W.l., Znaniecki F.. 1976. Chłop polski iv Europie i Ameryce, t. 1: Organizacja gru-