DSCN1807

Pułapka socjologa 155

różnią dwa typy: przymus wywołany bezpośrednio przez konieczność zaspokajania potrzeb (ujęcie szersze) oraz przymus oparty na „konwencjach społecznych”, występujący. gdy między pracę a zaspokajanie potrzeb wkraczają jakieś procesy umownej wymiany. To drugie, węższe rozumienie tego pojęcia, występuje np. w przypadku pracownika najemnego zatrudnionego w systemie akordowym lub — jeszcze wyraźniej — pracownika zagrożonego utratą pracy, który podejmuje najwyższe wysiłki, aby uniknąć bezrobocia.

Przymus ekonomiczny stosowany jest także w kontaktach międzynarodowych jako jeden ze środków nacisku. Niekiedy przybiera to formę sankcji ekonomicznych, embarga na pewne dobra lub — w skrajnych przypadkach — całkowitej blokady gospodarczej. Jak zauważa Raymond Aron [1995, s. 83], środkami gospodarczymi próbuje się zastąpić działania o charakterze wojskowym. Praktyka wskazuje, że aby oddziaływania tego typu okazały się skuteczne, wymagają zgodnego współdziałania całej wspólnoty międzynarodowej — co z reguły jest trudne do osiągnięcia.

Norbert Elias [1980] tworzenie monopoli przymusu uznaje za podstawowy proces cywilizacyjny. Wiąże się z tym przekształcenie przymusu zewnętrznego w wewnętrzny. Jednostka jest „zmuszona tłumić wybuchy własnych namiętności, wzburzenie, które ją popycha do agresji fizycznej względem drugiej osoby” [ibidem, s. 375].

Przymus oraz wiążące się z nim konflikty społeczne uznawane są za podstawowe i stałe elementy każdego społeczeństwa w obrębie tzw. teorii koercyjnych. W przeciwieństwie do tych ujęć, akcentujących niezgodę, wzajemne sprzeczności oraz walnę między różnymi grupami, wyodrębnia uę także koncepcje integracyjne, kładące nacisk na badanie mechanizmów tworzenia nonsensu, porządku społecznego i koordynacji funkcjonalnej (zob. [R. Dahrcndorf I96SJ). (A S.)

Zob. czynności autoteliczne, konflikt społeczny, obyczaj, permisywizm. potrzeba, przemoc symboliczna, pułapka społeczna, władza.

Literatura:

Aron R-, 1995, Pokój i wojna między narodami (teoria). Centrum im. A. Smitha. Warszawa. Dahrcndorf R-» 1968, Cjut of Utopia. Toward a Reorientation of Sociological Anafysis [w;] tegoż, Essays in the Theory pf Society. Stanford Univ. Press. Stanford. Califomia.

Elias N., 1980. Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, PIW. Warszawa.

Ossowski S.» ! 967. Ogólne zagadnienia dotyczące współżycia zbiorowego w dzielnicy pracy [w:] tegoż. Dzieła, t. 3: Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warszawa.

Przymus ekonomiczny, zob. przymus.

Przywódca, zob. model grupy sprawnej, przedsiębiorca jako przywódca, władza.

Psychodrama, zob. socjodrama.

Psychologia tłumu. zob. dezindywiduałi-zacja, naśladownictwo, problem skali, tłum.

Psycholog izm, zob. tłum.

Psychopatia antyspołeczna, zob. anty-społeczność.

Publiczność, zob. opinia publiczna, tłum.

Pułapka socjologa, dylemat związany z badaniem i poznawaniem rzeczywistości społecznej, polegający na tym. że socjolog stara się badać procesy, którym sam — jako członek społeczeństwa — podlega. W takim ujęciu socjologia jako nauka jest ..specyficzna formą samo wiedzy — uświadamianiem sobie faktów życia społecznego (tego. co «społeczne») przez członków społeczeństwa (świadomość ta równocześnie określona jest owymi faktami życia społecznego)” [J. Ziółkowski 1985, s. 491].

„Pułapka socjologa” nasuwa pytania o prawomocność wiedzy socjologicznej, a szczególnie o możliwość obiektywnego poznania rzeczywistości społecznej. W jakimś stopniu widoczne jest tu nawiązanie