DSCN1871

ewentualnie ich zasad hierarchizacji — jest zadaniem badań o charakterze empirycznym. a nie rozstrzygnięć typu apriorycznego. Badania te mogą uwzględniać stan świadomości podmiotu dotyczący uznawanych wartości lub — abstrahując od tego czynnika — poszukiwać obiektyw istycznych przejawów wartośćiowania. zwłaszcza poprzez badanie podjętych działań społecznych. Innym kierunkiem poszukiwań jest próba uwzględnienia obu tych czynników i ustalenia zachodzących między nimi relacji (w jaki sposób warunki obiektywne

jednostek badanych bądź które zaspokajają ich potrzeby'". Wartość to także „ogólne kryterium. na podstawie którego jednostki badane uznają różne obiekty jako godne pozytywnej oceny” [L. Dyczewski 1993. s. 104]. W ten sposób rozumiane wartości określane są niekiedy jako „wartości życiowe”, mogą być one utożsamiane z aspiracjami (zob. [A. Sułek 1989)) lub postawami życiowymi [S. Nowak 1989, s. 97). Edmund Wnuk--l.ipmski [ 1996. s. 257) przedstawia podobną definicję, przez wartości rozumiejąc ..ugruntowane w tradycji kulturowej pożądańe stany bycia społecznego jednostek, grup i całych społeczności". Jan Szczepański [1970. s. 97—98] wartość definiuje jako „dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wy ima— anowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku. przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”.

Wartości stanowią podstawowy regulator działań społecznych. W we borowskim modelu działań celowo-racjonalnych wartości rozstrzygają o przyjętym kierunku aktywności podmiotu i sposobach realizacji wybranego celu. Talcott Parsons podkreśla, że orientacja wobec wartości jest podstawowym elementem działań społecznych. Podobną rolę pełnią wartości w koncepcji Floriana Znanieckiego. Wartości przejawiają się w formie wysuwanych celów działania oraz norm społecznych, czy 1 i reguł określających dopuszczalne sposoby osiągania wybranych celów. U podstaw tego rozróżnienia tkwi inny podział — dosyć często stosowany — a mianowicie rozróżnienie wartości typu instrumentalnego i celowego. Niekiedy obserwuje się tendencję do prze-ks/załcania wartości instrumentalnych w celowe — to, co miało stanowić jedynie środek do realizacji jakiegoś celu, stopniowo staje IE zasadniczym celem podjętego działania. Na zjawisko to. traktowane jako charakterystyczna cecha współczesnej kultury, wskazywała w swoich pismach Simone Weil.

Wyjaśnianie działań społecznych odwołujące się do przyjmowanych przez podmiot wartości zakłada, że podmiot ten posługuje się określoną hierarchią wartości. Podział wartości na instrumentalne i celowe traktować można jako przykład takiej (uproszczonej) hierarchizacji. Założenie o hierarchicznej preferencji określonych wartości widoczne jest zwłaszcza w niektórych matematycznych modelach mających wyjaśniać ludzkie działania (np. teoria gier). Wydaje się, że założenie o hierarchizacji wartości (zwłaszcza wszystkich wartości) przez działający podmiot jest założeniem dosyć mało realistycznym. Niektóre pożądane wartości są trudno porównywalne i nie jest możliwe wyznaczenie ścisłego szeregu preferencyjnego. Podmiot może sam sobie nie uświadamiać 'ważności niektórych wartości. Działanie jest często pierwotne w stosunku do refleksji dotyczącej tego działania — niejednokrotnie aktor dopiero w wyniku podjętych działań uświadamia sobie uznawane przez siebie wartości. Występować mr>»f znacząca różnica między wartościami deklarowanymi a realizowanymi. Z powyższych względów wydaje się. że właściw-sze jest posługiwanie się terminem „system”, niż „hierarchia wartości”. Zakłada się bowiem jedynie występowanie wzajemnego powiązania między wartościami oraz między działaniami a wartościami, nie przesądzając natury tych powiązań i stopnia ich uporządkowania. Wykrycie elementów składowych oraz powiązań między nimi — w tym