DSCN1902

141

nież w związku z tym samym rejonem dialektycznym, choć w odniesieniu do poszczególnych grup w różnych okresach czasu. Na przykład w Wielkopolsce znajdujemy w pierwszej połowie XVI w. obok form miejsce formy -wyrazu miejski z epentetycznym j. Również w rozwoju grupy -ir- a nawet -śr- odnajdujemy wyraźne analogie do rozwoju grup -(s)t'c-, -{z)d’c-. Biorę tu pod uwagę wymienione wyżej grupy -ir-, -śr- tylko w pozycji śródgłosowej, gdyż w nagłosie miały one zupełnie inne warunki rozwoju i nie mogły wytworzyć epen-tetycznego j, bo w języku polskim grupa spółgłoskowa z j w nagłosie nigdy nie występuje. Otóż pierwsze przykłady rozsunięcia -irz-^-jzrz- w w. XV spotykamy w tych samych zabytkach — wielkopolskich — w których upowszechnia się wymowa ojca. W pierwszej połowie XVI w. wszystkie wymienione w tej pracy pewne zabytki wielkopolskie⁸⁷ mają wyłącznie wymowę ojca i wyłącznie wymowę ujrzał oraz często pojśredni, pojśród.

Omówione wyżej postacie kontynuantów grup *-{s)t'c-, *-(Z)d’c-, a mianowicie typ wymowy ojca (także oca), miejsce związane były z rejonem wielkopolskim. Pozostaje nam wykazać, jakie postacie fonetyczne interesujących nas grup były charakterystyczne dla Małopolski i Mazowsza. Żywa dziś w gwarach centralnej Polski tendencja do utrzymywania grup spółgłoskowych działała na tym obszarze i w okresie staropolskim. Małopolska, szczególnie północna, wykształciła odrębne postacie kontynuantów. Dążność do utrzymania grup spółgłoskowych przy równoczesnym zaniku elementu palatalności w jednym ze składników grupy zasymilowanej powodowała wzmocnienie artykulacji. W konsekwencji dawało to wzdłużenie tej samej spółgłoski lub też rozpodob-nienie postaci jednego z elementów grupy. W jakim stopniu tendencje te wywarły wpływ na rozwój kontynuantów grup *-(s)t’c-, *-(z)d’c-? W Mało-polsce często są formy zdysymilowane otca, ocsa, oćsa⁸⁸ i ich odpowiedniki z cz: otczyzna, oćszyzna itp. oraz miestce, miesce itp. Rozwój tych form przebiegał najprawdopodobniej w sposób następujący: forma ośca na drodze asymilacji przeszła' w occa: zróżnicowanie artykulacji celem zachowania grupy spółgłoskowej dało w wyniku albo otca, albo ocsa. Jeśli ta dysymilacja na-

” Odstępstwa w Kazaniu Paterka — to najprawdopodobniej wpływ wymowy przepisywacza, zob. przypis 2 na s. 167.

H W związku z formami typu oćsa w staropolszczyźnie zob. J. Gebauer, Historickd mluvnice jazyka ćeskśho, dii I. Hldskovi, Praha 1894. Autor, omawiając fakultatywne oboczniki | c, ć w języku czeskim oraz zmiany c>« w obrębie grup dc>da, tc>ta, cc>cs, zwraca zwagę na ich gwarowy charakter, np. na s. 501: „Dialekticky vznik& t za c — zvratnou analogii tam, kde t se meni v <5(c, 6) [...] Doklady toho jsou v dialektick^ch texteoh starach a v ndfećich novo5eskych". I dalej przy grupach spółgłoskowych na s. 603:”[...] dc>v da, na pf. radfye Ev01. 152b m. rddc6 [...], tc v te, na pf. v smut/ye Kat. 188 m. smiitcś [...] ot otfye [...] m. otóe; [...] matfye boiiej PassNitr. 2a [...] ccvca, na pf. wjfeczfy omnes. Ev01. 132a m. vśecci [...] nfikdy byva ca misto tc-, tu zmenśno nejprvó tc v cc, a toto ddle v ca, a jest tedy na pf. ocs<5 m. otc£, macae m. matek oczsye 8equ. 356, [...] ocz/e patrem Ev01. 206a, oczfoue vaii, t. 110 a.