historia10

31

CZAS TYRANII

Mussolini Benito (1883-1945) - twórca i wódz (duce) włoskiego ruchu faszystowskiego, w latach 1922-1943 przywódca Włoch; początkowo działacz socjalistyczny, wyrzucony z partii za popieranie udziału Włoch w I wojnie światowej; w latach 1919-1922 zorganizował ruch faszystowski; w październiku 1922 r., po „marszu na Rzym”, stanął na czele rządu; przekształcił Włochy w państwo autorytarne; prowadził politykę imperialną, dokonując m.in. podboju Abisynii (Etiopii) i aneksji Albanii; w 1936 r. wszedł w układ z hitlerowskimi Niemcami, u których boku przystąpił do II wojny światowej; w obliczu klęski został w 1943 r. aresztowany na rozkaz króla; uwolniony przez niemieckich komandosów, stanął na czele republiki faszystowskiej, utworzonej w płn. Włoszech; schwytany przez partyzantów podczas próby ucieczki do Szwajcarii, został rozstrzelany

nazizm (narodowy socjalizm) - niemiecka wersja faszyzmu, stworzona przez Adolfa Hitlera i głoszona przez NSDAP; w latach 1933-1945 ideologia totalitarnej III Rzeszy; nazizm różnił się od włoskiego pierwowzoru rasistowską ideologią, przedstawiającą Niemców jako reprezentantów „aryjskiej” rasy panów, mających panować nad innymi narodami; za najniższą rasę, przeznaczoną do likwidacji, uznawał Żydów; głosił też, że Niemcy potrzebują „przestrzeni życiowej", co uzasadniać miało podbój innych krajów i eksterminację miejscowej ludności

NEP (Nowa Polityka Ekonomiczna) - polityka społeczno-gospodarcza władz radzieckich, prowadzona w latach 1921-1928, będąca efektem odejścia od komunizmu wojennego (por. rozdz. 51); polegała m.in. na rezygnacji z przymusowych dostaw płodów rolnych, zezwoleniu chłopom na sprzedaż nadwyżek produkcyjnych, wprowadzeniu elementów wolnego rynku, dopuszczeniu prywatnej własności w usługach i niektórych dziedzinach przemysłu; NEP przyczyniła się do poprawy sytuacji gospodarczej w państwie radzieckim; po śmierci Lenina w 1924 r. władze stopniowo wycofywały się z tej polityki; ostateczną rezygnację z NEP ogłosił Stalin w 1928 r.

Stalin Józef, właśc. Józef Wissarionowicz Dżugaszwili (1878-1953) - gruziński komunista, w latach 1927-1953 przywódca ZSRR; w młodości usunięty z seminarium duchownego, związał się z bolszewikami; od 1917 r. członek władz komunistycznych, od 1922 r. sekretarz generalny Komitetu Centralnego partii; po śmierci Lenina wyeliminował konkurentów do władzy i przejął samodzielne rządy; wprowadził w ZSRR system masowego terroru, indoktrynacji i kult własnej osoby; doprowadził do śmierci 25-30 min ludzi; w polityce zagranicznej ingerował w sprawy innych państw, popierając ruchy komunistyczne; w latach 1939-1940 w porozumieniu z hitlerowskimi Niemcami zajął część Europy Środkowej (m.in. wschodnie ziemie II Rzeczpospolitej); po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 r. przystąpił do koalicji antyhitlerowskiej; w wyniku zwycięstwa podporządkował sobie trwale kraje Europy Środkowej

stalinizm - odmiana komunistycznego totalitaryzmu wzorowana na azjatyckich despotiach; wprowadzona w ZSRR przez Stalina; system ten charakteryzował się: całkowitą koncentracją władzy w rękach przywódcy, centralizacją państwa, rozbudową biurokracji i aparatu represji, skrajnym nasileniem terroru i ideologicznej indoktrynacji, powtarzanymi czystkami we władzach oraz narzuconym kultem przywódcy; po II wojnie światowej upowszechnił się w krajach zależnych od ZSRR; po śmierci Stalina, w 1956 r. stalinizm został oficjalnie potępiony przez władze radzieckie; system stalinowski naśladowali później komunistyczni przywódcy Chin, Albanii, Rumunii i Korei Północnej

totalitaryzm - system rządów, w którym wszystkie dziedziny życia podlegają kontroli państwa, dążącego do przekształcenia społeczeństwa zgodnie z panującą ideologią; charakterystycznymi cechami totalitaryzmu są: istnienie jednej partii, dominującej nad strukturami państwa i kierowanej zwykle przez wodza, system indoktrynacji obejmujący szkolnictwo, media, kulturę i życie społeczne, rozbudowa aparatu represji i nadzoru policyjnego, centralne zarządzanie gospodarką przez partię

Dla dociekliwych

J.W. Borejsza, Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław--Warszawa-Kraków 2000.

A. Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równolegle, t. 1-2, Warszawa 1994.

S. Courtois i in., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror. prześladowania, Warszawa 1999.

R.    Eatwell, Faszyzm. Historia, Poznań 1999.

M. Heller, A. Niekricz, Utopia u władzy. Historia Związku Sowieckiego od roku 1917 do naszych czasów, cz. I: Do roku 1938, Warszawa 1986.

J. Holzer, Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy, Warszawa 2000.

M. Malia, Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991, Warszawa 1998.

F. Ryszka, Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, Warszawa 1997.

S.    Sierpowski, Faszyzm we Włoszech 1919-1926, Wroc-ław-Warszawa-Kraków 1973.