historia dyplomacji (282)

V" Taktyka Czartoryskich natomiast polegała, jak można mniemać, na przekonywaniu Rosji o nieprzezwyciężalności oporu Polaków przeciw ja-4umkolwiek koncesjom na rzecz dysydentów. Toteż dopuścili oni, aby posłowie na sejmie koronacyjnym w 1764 r., w innych wypadkach karnie słuchający ich dyrektyw, dokonali gwałtownej manifestacji na pierwszą wzmiankę o koncesjach na rzecz dysydentów. Podobnie nie starali się Czartoryscy przekonać o ich potrzebie swych stronników w okresie między sejmem koronacyjnym a sejmem 1766 r., jak również na samym sejmie, mimo że przyciśnięci do muru przez Katarzynę II i Repnina zapewniali o swej dobrej woli, nadając jednak zapewnieniom tym mgławicowy charakter. Wydaje się, że August Czartoryski bez przykrości patrzył, jak narasta rozdźwięk między Rosją a Stanisławem Augustem, obawiał się bowiem, że dążący do samodzielności król, w oparciu o protekcję rosyjską stworzy w kraju własne stronnictwo i usunie starych książąt na boczny tor. Umacniali oni też króla w przekonaniu o niemożności spełnienia zaleceń rosyjskich wobec postawy społeczeństwa, strasząc go, że podjęciem konkretnej współpracy z dworem petersburskim w tej sprawie narazi się na nienawiść swych poddanych i stanie się przyczyną rewolucji w kraju. Względy dworu petersburskiego chcieli natomiast sami zyskać powolnością jego życzeniom co do zaniechania reform, zwłaszcza w kwestii liberum veto i zgodą na rozwiązanie konferencji generalnej.

Stanisław August na sejmie 1766 r. postanowił najpierw przeforsować ustawę ograniczającą liberum veto, a następnie przystąpić do sprany dysydenckiej, którą postawić miało na porządku dziennym oficjalne żądanie dworu petersburskiego przedstawione sejmowi przez Repnina na uroczystej audiencji. Król, podsuwając projekt owej audiencji, chciał w ten sposób zaznaczyć, że żądanie to pochodzi od Rosji (popartej przez Prusy i pro forma również przez Anglię i Danię, jako państwa protestanckie), aby nie brać na siebie odium za jego wniesienie, i aby posłowie zrozumieli powagę sytuacji i zmiękli w swym dotychczasowym nieprzejednanym oporze. Rosja liczyła, że wysiłki króla i obiecane współdziałanie Czartoryskich, poparte odpowiednimi środkami pieniężnymi i groźbą interwencji zbrojnej, umożliwią przeprowadzenie na sejmie jej żądań, które sprowadzały się do swobody wyznania i do dopuszczenia dysydentów do poselstw sejmowych, deputacji trybunalskich i stanowisk starostów grodowych. W zamian za to obiecywano królowi zgodę na zachowanie konfederacji generalnej (a więc na prowizoryczne trwanie zasady większości głosów) „dla przeprowadzenia wszelkich pożytecznych dla jego ojczyzny projektów”¹. Instrukcja Panina przewidywała nawet ewentualność nieprzeprowadzenia wszystkich żądań rosyjskich, ale w

razie ich całkowitego odrzucenia nakazywała doprowadzenie do zawiązania konfederacji dysydentów, którzy wezwaliby pomocy Rosji i Prus. Gdy jednak przed samym sejmem okazało się, że na istotne współdziałanie króla i Czartoryskich Repnin nie może liczyć, z Petersburga przyszły polecenia rozwiązania konfederacji i wejścia w porozumienie z wrogami króla i Czartoryskich, stronnikami saskimi z dawnego obozu „patriotycznego”.

Ludzie ci zwątpiwszy w protekcję państw systemu południowego, pozornie jedynie pogodzili się z istniejącym stanem rzeczy. Ich malkon-tenctwo kierowało się nie przeciw podporządkowaniu Polski systemowi północnemu, lecz przeciw reformom rozpoczętym na konwokacyjnym sejmie, a kontynuowanym za nowego panowania znienawidzonego „Ciołka” i przeciw odsuwającej ich od królewskiego rozdawnictwa łask dominacji Czartoryskich. Podburzając przeciw nim opinię szlachecką, jednocześnie z satysfakcją obserwowali rosnące zaniepokojenie Rosji, a zwłaszcza Prus, reformami godzącymi w polską „wolność”. Hetman Branicki oburzony uchwałami sejmu koronacyjnego pisał 11 grudnia 1764 r. do przebywającego na emigracji Karola Radziwiłła: „Stąd już jaśniej poznawać można przedsięwzięte zamysły na wprowadzenie nowej regiminis formy z wywróceniem praw i swobód dawnych Rzeczypospolitej, z ofiarą fortun i urzędów naszych. W takowym niepomyślnym rzeczy stanie obiecywać sobie przecie jeszcze możemy ... tych samych nawet dotąd nam uciążliwych somsiedzkich potencji przyjaźniejszego z własnego ich interesu na konserwację wolności Rzeczypospolitej względu. Jako już i teraz ichmość panowie posłowie pruski i rosyjski oświadczyli w Warszawie te dworów swoich intencje, że Rzeczpospolitę przy dawnych kardynalnych prawach zachowaną mieć chcą”².

Branicki i inni malkontenci, a również obrażeni na Czartoryskich dawni ich sprzymierzeńcy z czasów bezkrólewia hetman wielki litewski Michał Massalski i jego syn Ignacy biskup wileński denuncjowali reformy jako szkodliwe dla Rosji (Massalscy dotarli za plecami bardziej liberalnego Panina do zwolenników twardego kursu Grigorija Orłowa i Czernyszewów), a podskarbi koronny Teodor Wessel ofiarowywał Rep-ninowi przed sejmem 1766 r. współpracę całego obozu. W Dreźnie zgłosił się do posła rosyjskiego Karol Radziwiłł z submisją i ofiarowaniem usług. Jednocześnie malkontenci, przede wszystkim biskup krakowski Kajetan Sołtyk, prowadzili propagandę pod hasłem obrony „wiary” przeciw jakimkolwiek ustępstwom na rzecz dysydentów. Na sejmie 1766 r. Sołtyk wygłaszał gwałtowne mowy i składał demagogiczne wnioski przeciw dysydentom. Ale po cichu, wraz z głównym działaczem „patriotów’ na tym sejmie posłem wołyńskim Michałem Wielhorskim, zwalczał ra-

507

1

A. Kraushar, Książę tiepnin i Polska, t. I, Kraków 1898, s. 131.

2

* J. Michalski, Mentalność polityczna konfederatów barskich, [w:] Przemiany tradycji barskiej. Kraków 1972, s. 14.