HP0012

34 Kategorie komparatystyki

wald^:,) oraz z filmową ekranizacją Krzyżaków Aleksandra Forda (1960). Wymienione ogniwa tego kompleksu w żaden sposób go nie wyczerpują, tworzą jednakże w nim punkty orientacyjne, do których zresztą nawiązują niekiedy „pamiątki grunwaldzkie" świeżo powstające.

Kompleks kulturowy tego typu odzwierciedla, kształtuje, ożywia i przekazuje swoistą, legendarną, zbiorową narrację historyczną. Poszczególne ogniwa tej narracji dają się czytać w sposób samodzielny, na tle najbliższego dla siebie otoczenia i w powiązaniu z nim, ale odsyłają też do paradygmatycznej serii przekazów analogicznych. Pomniki grunwaldzkie mogą być porównywane z pomnikami o innej tematyce, powieści - z innymi powieściami itp. Lektury tego rodzaju nie potrafią jednak wyjaśnić, dlaczego dany przekaz jest „grunwaldzki", a nie jakiś inny. Nie chwytają więc istotnego sensu przekazu. Ten sens rysuje się bowiem w relacji i na tle całego kompleksu grunwaldzkiego. Stanowi on wirtualną całość lekturową. Poszczególne ogniwa uzyskują istotne znaczenie dopiero w stosunku do niej. Ich rozproszenie, dystansów czasowe i odległości przestrzenne nie mają tu rozstrzygającego znaczenia.

Najbliższym kontekstem krakowskiego pomnika grunwaldzkiego może być jego lokalne i do pewnego stopnia niepowtarzalne otoczenie przestrzenne i architektoniczne (genius loci), macierzystym paradygmatem zaś inne, analogiczne pomniki krakowskie. Ale otoczenie krakowskie samo w sobie nie wyczerpuje istotnych znaczeń i sensów, które ten pomnik odzwierciedla, przekazuje i generuje jako ogniwo wspomnianego kompleksu grunwaldzkiego. Owe znaczenia i sensy stają się czytelne dopiero na tle historycznej legendy ukształtowanej w związku z bitwą pod Grunwaldem. 1 to ona właśnie niejako „transcenduje" wszystkie konkretne przekazy grunwaldzkie. Jako pojedyncze ogniwa transhistorycznej i transprzestrzennej narracji grunwaldzkiej nie byłyby one - każde z osobna - w stanie udźwignąć i wyrazić legendy przechodzącej w narodowy mit. Jej podmiotem nadawcą, symbolicznym bohaterem i odbiorcą jednocześnie - staje się bowiem polska, patriotyczna, terytorialna zbiorowość etniczna.

^:o Pomnik pod miejscowością Grunwald obejmuje złożony, symboliczny zespół prze-slr/cnno-arch i tektoniczny, który składa się z granitowego obelisku, jedenastu 30-metro-wych masztów symbolizujących sztandary wojsk polskich i litewsko-ruskich, amfiteatru, muzeum i mapy / kolorowych kamieni, pokazującej położenie wojsk przed bitwą.

Ów kompleksowy przekaz legendarny, dodajmy, charakteryzuje się w przeciwieństwie do martwych, autorskich lub zbiorowych legend archiwalnych zdolnością odradzania się. Pozostaje również wrażliwy na zmieniające się okoliczności geopolityczne oraz na przypływy i odpływy koniunktur historycznych: narodowych, społecznych czy politycznych, zwłaszcza tych, które dotyczą stosunków z krajami ościennymi. Konkretne lektury i wykładnie zawartych w kompleksie znaczeń bezpośrednio od nich zależą.

Głównym znamieniem kompleksu wydaje się być jednak to, że z racji długowiecznego i „głębokiego** zakorzenienia w narodowej świadomości zbiorowej i kulturze nadbudowuje się on niewidzialnie nad każdą cząstkową artykulacją. Niweluje w efekcie fizyczne rozproszenie „pamiątek grunwaldzkich** w czasie i przestrzeni, przełamuje ich formalną skończo-ność i przestrzenną izolację, wygładza semiotyczną odrębność, wyrównuje artystyczną i techniczną niewspólmiemość poszczególnych artykulacji, znaczy w konsekwencji niejako sam przez się. Legendarny scenariusz historyczny zatytułowany „bitwa pod Grunwaldem" scala bowiem tematycznie i fabularnie pojedyncze postacie i epizody historyczne, wiąże je w akty, sekwencje i sceny, słowem, spaja w potencjalny metatekst. Kompleks uzyskuje tym sposobem swego rodzaju jednolitość i zwartość, albowiem poszczególne ogniwa, epizody i sekwencje wydarzeń związane z tematyką i funkcjonowaniem kompleksu (ten kompleks poświęcony historii sam staje się „dziejowy", historyczny) uzupełniają się i komentują wzajemnie. Ilość, jak mówi prawo dialektyki, przechodzi w tym wypadku w jakość.

Kompleks ów, podkreślmy, stanowi on jednocześnie zespół dynamiczny, otwarty, polifoniczny, elastyczny. Charakteryzuje się zdolnością do szybkiego aktualizowania się, rozprzestrzeniania i hiperbolizacji. Jest w stanie generować za sprawą owych pojedynczych, rozproszonych, oddzielonych i oddalonych od siebie ogniw analogiczne* ekspresje symboliczne, odpowiednio do okoliczności i patriotycznego zapotrzebowania. Z racji swej otwartości i heterogeniczności może wprowadzać we własne pole grawitacji nowe pamiątki grunwaldzkie oraz dokonywać reinterpretacji i transakcentacji istniejących²¹. Kompleks ów można by

²¹ „Mity nic są jednoznacznie w swych enuncjacjach. Dlatego ich recepcja stwarza wolną przestrzeń dla nowych wariantów interpretacyjnych”, D. Langcwiesche, Krieg im Mythencirsenal europćiischer Nationen wid der USA. Uberlegungen zur Wirkwigsmacbt