HP0013

36 Kategorie komparatystyki

tedy za Wojciechem Kalagą nazwać dyskursywną „mgławicą”^{1 2}, która charakteryzuje się możliwością sprężania się i rozprężania, przeczekiwania w zawieszeniu „martwych” sezonów historycznych oraz eksplozji, kondensacji i „zarażania” innych dyskursów w okresie budzenia się (lub wzburzenia) narodowych emocji.

Jest on także kompleksem potencjalnie spolaryzowanym, wewnętrznie rozszczepionym, prowokującym krańcowo rozbieżny odbiór. Kompleks ten odnosi się bowiem do historycznej bitwy, sytuacji z istoty swej konfliktowej i skrajnie dramatycznej, dokonującej podziału wśród aktorów i widzów na najeźdźców i obrońców, triumfatorów i pokonanych, swoich i obcych. Toteż kompleks ów wytwarza zależnie od punktu widzenia oraz identyfikacji z jedną ze stron historycznego konfliktu sprzeczne oceny miejsca i okoliczności bitwy (w historiografii niemieckiej bitwa pod Grunwaldem nosi nazwę Schlacht bei Tannenberg, nazwa „Grunwald" traci w efekcie w niemieckim kontekście wydźwięk symboliczny i transhistoryczne konotacje), jej poszczególnych uczestników (w Niemczech używa się nazwy Zakon Niemiecki, Der Deutsche Orden zamiast popularnej w Polsce, nasyconej ekspresją nazwy „Krzyżacy” i „Zakon Krzyżacki”), przebiegu i skutków. Tc krańcowe rozbieżne oceny skumulowane w narodowych przekazach i narracjach wydobyły na jaw ze szczególną mocą akty zaciekłego niszczenia pamiątek grunwaldzkich przez Niemców w czasie okupacji 1939-1944. Wyraziły się one m. in. w zawziętym, policyjnym tropieniu ukrytego przez stronę polską obrazu Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem oraz w demonstracyjnym zburzeniu pomnika grunwaldzkiego w Krakowie. Akty te potwierdziły jednocześnie żywy, dwoisty, afirmujący i negujący, dialogowy charakter omawianego kompleksu. Uwydatniły jego zdolność do aktywizowania się w sytuacji konfliktów analogicznych do tego, który znalazł rozstrzygnięcie w bitwie 15 lipca 1410 roku.

Krańcowe różnice w materii znaczącej oraz w odmiennym narracyjnym, fabularnym i pragmatycznym uformowaniu poszczególnych ogniw przekazu grunwaldzkiego podporządkowały się funkcjonalnie i tematycznie przekazowi wielkiej, heroicznej narracji narodowej²'. Z punktu widzenia komparatystyki istotne jest to, że temu zorkiestrowaniu w całościowy, względnie jednolity i jednoznaczny (dla społeczności polskiej) meta-przekaz grunwaldzki poddały się ekspresje tak różne pod względem semiotycznym, gatunkowym, stylistycznym i funkcjonalnym, jak wspomniany tekst kroniki Długosza - rozległe naukowe i apologetyczne piśmiennictwo historiogra-ficzne liczne pomniki i inne plastyczne formy upamiętniające - dzieła malarskie (Matejko nie był jedynym malarzem Polakiem, piewcą bitwy)

-    wspomniany grunwaldzki kompleks architektoniczny - film - narracje powieściowe - eksponaty' muzealne - nazewnictwo ulic i placów miejskich

-    nazewnictwo instytucji publicznych - patriotyczne rytuały „czczenia rocznicy zwycięstwa grunwaldzkiego" - inscenizacje bitwy itp. Formy znaczące podporządkowały się w tym wypadku przekazowi treści, nawiązującej do realnego wydarzenia historycznego, brzemiennego w skutki dla różnych organizmów politycznych i społeczności etnicznych.

Spoiwem wiążącym poszczególne ogniwa kompleksu grunwaldzkiego w wirtualną całość okazała się jego intensywna i wszechstronna mity-zacja^{3 4}. Wydobywały się w niej na pierwszy plan lub nakładały się na siebie stosownie do konkretnych okoliczności historycznych pierwiastki tożsamościowe, kompensacyjne i solidarnościowe.

W tej pierwszej dziedzinie główną treścią i funkcją mim grunwaldzkiego stawała się zbiorowa samoafirmacja w obliczu upadku państwowości polskiej oraz zagrożenia dla bytu narodowego w wyniku rozbiorów. Dochodziła ona do głosu także w XX wieku podczas okupacji. Klęski powstańcze, represje i ucisk narodowościowy w XIX wieku powodowały z kolei, że mit grunwaldzki oddziaływał kompensacyjnie. Jednocześnie to, że w bitwie grunwaldzkiej obok polskich uczestniczyły oddziały innych narodowości aktualizował jego symbolikę solidarnościową, podporządkowaną idei walki ze „wspólnym wrogiem”. Ta obecność wroga należała zresztą do głównych znamion mitu grunwaldzkiego jako mitu par excellence wojennego. Tak

1

politischer Myt hen, w: N. Buschmann, D. Langewiesche (Hg.), Der Krieg in den Griin-dungsmythen europdischer Na/ionen und der USA, Frankfurt am Main 2003, s. 16.

2

W. Kalaga, Mgław ice dyskursu. Podmiot, tekst, interpretacja [1997], Kraków 2001.

3

²- Owa mityzacja dokonała się w zasadzie w XIX wieku, kiedy to mit grunwaldzki kompensował niedolę zaboru pruskiego i austriackiego oraz stanowił oręż skierowany przeciwko germanizacji.

4

W. Molik, Polen. „Noch ist Po/en nicht verloren ", w: Monika Flacke (Hg.), Mythen der Nationen. Ein europaisches Panorama, Mtinchen 1998, s. 295-320.