IMAG0062 2

TV/VKKAcj_A,_n

Formy narracyjne w epice 1. 80-tyoh i 90-tych. Twórcy polskiej powieści dojrzą^ realizmu, której największe osiągnięcia artystyczne przypadają na 1. 80-le XIX w., przywohijT**⁰ mistrzów (także w zakresie ukształtowania narracji) zarówno Dickensa, jak Balzaka. oj**⁰ nazwiska wiążą się ze świadomym ograniczeniem narratorskiej wszechwiedzy vv porów*! z powieścią wcześniejszą. Z nimi wiąże się pojawiające się także bezpośrednio i służące ró%2l krytyce tendencyjnej powieści hasło przedtniotowości literatury, tj. ograniczania roli narrat^ w epice. Realizacja tego hasła w powieści dojrzałego realizmu ukazuje jego relatywny charah * — powieść ta bowiem jest przedmiotowa zwłaszcza w porównaniu z powieścią tendencyjną: jw, zupełnie zanikają w niej uogólniające komentarze. Narrator nadal jednak pełni w niej fmJ bardzo istotną — szeroko prezentuje świat przedstawiony, szczególnie pojawiającą się w _nj przestrzeń (w powieściach tego okresu, przede wszystkim zaś w powieściach Orzeszkowej, n^i spotykamy bardzo wiele opisów) i postacie, których wypowiedzi wprowadza swymi wzmiankami czasem zaś je komentuje.

Podstawową cechą narracji powieści dojrzałego realizmu jest zmienność pozycji i punktów widzenia narratora oraz związanego z tym zakresu jego wiedzy. W powieści tej — w znaczny większym stopniu niż w tworzonej równolegle nowelistyce — dominuje narracja 3-osoboni auktorialna, przy czym narrator-autor niezwykle rzadko ujawnia się bezpośrednio, kryjąc w niemal zawsze za prezentowanym światem. Usytuowanie narratora wobec tego świata i jego punkty widzenia mogą być jednak różne. Może to być wszechwiedza (jest to prawie zawsze wszechwiedza o charakterze obiektywnym, nie komentującym), ujawniająca się przede wszystkim w początkowych i końcowych partiach utworu, zwłaszcza w związku z prezentacją losów i charakteru bohatera. Może to być przybliżanie się na różne sposoby do czasu, przestrzeni i psychiki postaci, od której narrator ciągle jednak jest lepiej poinformowany i wypowiedzi jej niekiedy weryfikuje. Ta postawa jest najczęstsza. Może to być wreszcie — rzadko jednak jeszcze* w tej powieści pojawiająca — mion avee (widzenie wespół z bohaterem), czyli opisywanie świata z pozycji samych postaci, czego widocznym sygnałem jest występowanie w narracji mowy pozornie zależnej, a tym samym — narratora personalnego. Najbardziej istotne okazały się przy tym stanowiska pośrednie, dzięki którym posługiwanie się zmiennym dystansem narracyjnym dawało możliwości różnorakiej prezentacji świata przedstawionego. Przybliżanie punktu widzenia narratora do postaci, prowadzenie narracji z jej stanowiska, bywało ważne również z tego względu, źe dawało możliwość mówienia językiem bohatera (czyli językiem odmiennym od autorskiego, np. językiem dziecka czy człowieka pozornie obłąkanego) o sprawach narodowych, a więc mogło być wykorzystane na potrzeby mowy ezopowej (np. relacja o wypadkach powstańczych w Nai Niemnem Orzeszkowej włożona jest w usta bohatera który widział je oczyma dziecka).

W końcu 1. 80-tych i w 1. 90-tych następuje ponowny rozwój 1-osobowych form narracyjnych. Daje się to Zauważyć już nie tylko w nowelistyce (przez cały w. XIX niemal połowa nowi i opowiadań to utwory, w których konkretny narrator-bohater uwierzytelniał prezentowane historie), ale także w powieści. Szczególna rola przypadła tu powieści kształtowanej na wzór dziennika intymnego. Najwybitniejszym tego rodzaju Utworem jeszcze pozytywistycznym jest Jk dogmatu (1890) Sienkiewicza. Użycie 1-osobowej formy narracji pozwoliło na szczegółowy opis przeżyć psychicznych bohatera i jego przemian światopoglądowych. Ten typ narracji odegrał sporą rolę w kształtowaniu się polskiej powieści psychologicznej.

Za swoistą summę tych zróżnicowanych postaw narracyjnych można uznać arcydzieło polskiego XEX-wiecznego realizmu, Lalkę Prusa. Narracja 3-osobowa splata się w niej z uzupełniającą ją dialektycznie narracją 1-osobową (jest to splot w polskiej powieści tego okresu jedyny, a zarazem mistrzowski), dzięki czemu ujawniają się wszelkie możliwe fluktuacje istniejących wcześniej postaw narracyjnych i punktów widzenia. Spotykamy więc tu zarówno maksymalną wiedzę o przeszłości bohatera (ograniczoną jednak częściowo w związku z istnieniem cenzury, zakazującej mówienia o przeszłości powstańczej) i jego psychice, jak — o wiele częściej — znamienne ograniczenia wiedzy o świecie, związane z patrzeniem nań oczyma postaci, z myśleniem o nim jej językiem, na jej sposób i z jej uwarunkowaniami społecznymi oraz psychicznymi. Zorganizowanie narracji i pozycji narratora — rozciągających się od bezstronnej obserwacji po związaną z bohaterem vision avec, od gawędy szlacheckiej po dziennik intymny, od relacji po często już spotykaną prezentację sceniczną — pozwalają uważać Lalkę nie tylko a podsumowanie dotychczasowych osiągnięć polskiej epiki, ale również za zapowiedź następnych.

Powstająca pod koniec 1. 80-tych i w 1. 90-tych powieść naturalistyczna programowo nawiązywała do tych samych lub zbliżonych haseł i nazwisk, które przywoływali twórcy powieści dojrzałego realizmu (czyli do hasła przedmiotowości, do krytyki literatury tendencyjnej, do praktyki literackiej i programów Balzaka i Flauberta, nieco rzadziej do Zoli). Tworzona w myśl