img116 2

160

nordyckiej mitologii do opozycji pomiędzy Asami a Olbrzymami jest więc daleko idącym uproszczeniem¹. Uproszczeniem jest także sprowadzanie funkcji bóstw „wanicznych” jedynie do spraw dobrobytu, płodności i opieki nad wolnymi rolnikami - klasą producentów w Dumezilowskiej wizji sakralnego porządku społecznego.

Wspominaliśmy tu już o chtonicznych cechach Wanów, ich nieśmiertelności, pozwalającej im przetrwać ragnarók, oraz ulokowaniu ich siedziby, Wanaheimu, gdzieś poza „naszymi” światami Midgardu i Asgardu. Ważną cechą Wanów była ich zaświatowa mądrość, dająca moce magiczne, takie jak na przykład znajomość sztuki seidr, oraz zdolność jasnowidzenia - zaliczany do Asów Heimdall zna przyszłość „jak Wanowie” (Thrk. 15). Mówiąc o wojnie, jaką Wanowie stoczyli z Asami, wskazaliśmy na ich zastanawiające podobieństwo do Elfów, które pozwala myśleć o tożsamości obu tych grup istot, pojawiających się czasem w tych samych źródłach zamiennie to pod mianem Wanów, to znowu pod mianem Elfów. Przypomnijmy tu też, że należący bezsprzecznie do Wanów Frej jest panem Alfheimu, „sadyby Elfów”². Poświadczenia zbiorowej nazwy rodu Wanów i miana ich siedziby, Wanaheimu, jak wspomnieliśmy, są nieliczne, ale pojawiają się już w poezji pierwszych skaldów³.

Pora więc, by przedstawić znanych nam bliżej Wanów.

7.1. Njord i Nerthus

Pierwszym bóstwem, które możemy zaliczyć do grupy Wanów jest opisana jeszcze w starożytności bogini Nerthus⁴. Jako matkę-ziemię, Nerthum id est ter-ram matrem, czcić ją miało 7 nadmorskich plemion germańskich: Reudyngów, Awionów, Anglów, Warynów, Eudozów i Nuitonów, zamieszkujących od Fryzji przez Szlezwik i Jutlandię aż po ziemie Warnów⁵. Według Tacyta wymienione tu nadmorskie plemiona wierzyły w przychylność Nerthus dla ludzi, objawiającą się w tym, że raz do roku bogini pozwalała się obwozić wśród oddających jej cześć ludów (populi), jadąc na wozie zaprzężonym w krowy (Tacyt używa tu rzymskiej formuły sakralnej bubus feminis - dosłownie byk rodzaju żeńskiego⁶). Jej wóz był pojazdem szczególnym i uświęconym, a jego zawartość okrywały zasłony. Siedziała w nim bowiem sama bogini i jedynie kapłan miał prawo dotykać wozu i zajmować się jego pasażerką⁷. Zapewne wyobrażał ją posąg, prawdopodobnie bardzo prymitywny, na co może wskazywać podobny przekaz Sozomena, nie można też jednak wykluczyć, że boginię zastępowała jej kapłanka (A. Huldgard 2001, 438). Czas objazdu był okresem radości, zaprzestawano wtedy wojen, nie noszono broni i nie używano żelaza - aż do czasu, gdy kapłan „nasyconą obcowaniem z ludźmi boginię” odwoził do jej sanktuarium. Tworzył je położony na wyspie gaj (castum nemus). Jego przybliżona lokalizacja zależy od tego, czy za wspomniany przez Tacyta Ocean, na którym wyspa miała być położona, uznamy Morze Północne, czy też Bałtyk. Była to jednak raczej któraś z wysp duńskich niż Helgoland jak często, zapewne ze względu na jego nazwę, sądzono w dawniejszej nauce (A. Huldgard 2002, 88).

Objazd zaczynał się w gaju i tam się też kończył obmyciem wozu, kobierca i samej bogini (posągu lub kapłanki) w świętym jeziorze. Usługiwali przy tym niewolnicy, „których natychmiast to samo jezioro pochłania”. Choć nie jest to powiedziane wprost, rozumieć należy, że topiono ich w ofierze dla bogini. Wnętrze gaju Nerthus, wraz z jego wyposażeniem, otaczać miała „tajemnicza trwoga i święta nieznajomość istoty tego misterium, które tylko idący na śmierć ogląda”. Bóstwo ukazywało więc na zakończenie radosnego objazdu swoją drugą, bardziej demoniczną stronę (L.P. Słupecki 2000, 41-42). Ale taka właśnie była natura mocy żeńskich, dających życie i pomyślność, a potem je zabierających.

Obwożenie Nerthus znajduje ciekawe i liczne paralele. Tacyt (Germania 9) opisując święte gaje Germanów wyraźnie mówi o objazdach zaprzężonymi w konie świętymi wozami, którym pieszo towarzyszyli wodzowie i kapłani, dokonujący przy tej okazji wróżb (L.P. Słupecki 1998, 130-133). Obwożenie bogiń typu Magna Mater znane było zresztą już w głębokiej starożytności. Pauzaniasz w Opisaniu Grecji (IX, 3) wspomina o obwożeniu po Beocji prymitywnego posągu bogini, opisanego jako ksoanon, czyli kloc drewna z grubsza obrobiony na kształt ludzkiej postaci. Kilka wieków później Sozomen (VI, 37, 13: FHRG 1928, 17)

1

   Tak czyni J. Lindów 1997, 13-18 (idąc za znakomitymi zresztą studiami M. Clunies Ross), wyraźnie nie doceniając roli Wanów, którym przypisuje podrzędną rolę u boku Asów. Jak postaram się wykazać, jest w błędzie.

2

   Patrz wyżej, s. 78.

3

   Patrz wyżej, s. 77.

4

   Tacyt, Germania 40; 1937, 247-251, patrz tamże komentarze wydawcy R. Mucha.

5

   B. Gunnewig, H. Castratius, Nerthusstiimme, 2002, 89-91 RGA 21.

6

   Germania 40: 1937, 356 (komentarz wydawcy Rudolfa Mucha).

7

   Posąg i kapłan jako jedyna osoba uprawniona do zajmowania się bóstwem oraz zakrywające posąg zasłony znajdują bliskie analogie w opisie kultu Rugian u Saksona Gramatyka, patrz A. Gieysztor 1984, 249-265.