K �jna DIALEKTY POLSKIE78912

110

nalna do opozycji wielu innych par fonemów objętych korelacją miękkości,

up. [H = [1] = M : [ni = M : [t] = [d]: [d] it<l.

Wskutek zmiany artykulacji f == f opozycja twarda : miękka [r] : [f] została zastąpiona opozycją drżąca zwarta : drżąca szczelinowa, przez co para [r]: [r] weszła do korelacji zamknięcia i stała się proporcjonalna do [k] : LxJ - [6] : L*1 - IM ■ W = m :[ś]=Cp]:[fj - fp'] : [f] (zob. DejP II 178). Takie jego powiązanie znaczyliśmy już w tabelach fonemów na s. 104 i następnych.

Ustalenie się więc fonemu [f] było równoznaczne z tym, że fonem [r] stracił swój miękki odpowiednik, przez co jego twardość przestała być. cechą topologiczną. Równocześnie [f] jest obojętny na. miękkość, choć fonetyczna cecha miękkości ?' przez długi jeszcze czas będzie się utrzymywała, jak świadczy choćby zachowanie i po kontynuantach f, zob. s. 155. Podobnie jak w ( - uszczelinowione n, zob. s. 99) frykatywne r, czyli f, stało na pograniczu sonantów i spółgłosek szczelinowych. Dzięki temu częściowo sonantycznemu charakterowi frykatywne r (podobnie jak u, r oraz to) nic powoduje udźwięcznienia poprzedniej spółgłoski, a prócz tego sprawia., że zarówno f jak i w pozostały obojętne na opozycję dźwięczności. Ta charakterystyczna dla spółotwartych i otwartych cecha obojętności na opozycję dźwięczności/bezdźwięczności sprawiła, że fonem [f] mógł być realizowany przy pomocy bezdźwięcznego wariantu f zarówno przed jak po bezdźwięcznych spółgłoskach (pfi, kfłS. tri), co tradycyjnie utrzymuje się nawet wtedy, gdy na miejscu fi- ustaliły się głoski szczelinowe: pU, Miś, tśi.

Nieproporcjonalna, odosobniona w systemie, bo ograniczona do pary [r]: [f] cecha drżącości niedługo mogła się utrzymać jako właściwość fono-logiczna i wyraziście w realizacji zaznaczana. Osłabia się przeto i zanika z czasem drganie języka przy artykulacji frykatywnego r. Procesu tego w żadnym wypadku nie należy określać terminem „zanik frykatywności ” (GH 149, MAGP 452, 372—374 itd.). bo ..frykatywny” = trący = szczelinowy. Zanik wibracyjnego charakteru frykatywnego r najwcześniej, bo na jioezątku XV wieku, spotyka się w rotach pyzdrskich z r. 1410, które mają przykłady świadczące o zatarciu różnicy artykulący jnej między r ora z i: pomorzy 'pomoż(y)’, trze 'iże¹, arze trzi lat ha. Z tego faktu można wyciągnąć wniosek, że w Wielkopolsce już w XV wieku r zatraciło swój wibracyjny charakter i stało się spółgłoską szczelinową niedrźącą, czyli podobną do Ź (ś). Z czasem proces zanikania wibracyjnego charakteru f (= frykatywnego r) objął język ogólnopolski oraz przeważną część leżących na peryferiach naszego terytorium językowego gwar: mazurskich po Olecko - Kolno — Działdowo (Nit III 279), ostródzkieh i północnego skrawka lubawskich (po Szynwałd, Lipnik, Ławice, Nit. III 226, tu. 2);