K �jna DIALEKTY POLSKIE78920

118

artykulacyjne głosek, które służyły do realizowania miękkich odpowiedników [p] [b] [f] [t] i [in]. Jak wszystkie spółgłoski miękkie, tak i p b f v m różnią się od twardych specyficznym rezonansem zabarwiającym ich brzmienie, który powstaje na skutek silnego zbliżenia średniej części języka do podniebienia twardego (palatuni), por. Dłus 105. To podniesienie środka języka spowodowało zwiększenie kontaktu języka z zębami i przyległymi częściami palatuni, a w niektórych wypadkach stało się przyczyną znacznego przesunięcia miejsca artykulacji względnie nawet zmiany stopnia otwarcia, jak to było np. z psł. palatalizaejami tylnojęzykowych, czy z ustaleniem sic omówionych poprzednio kontynuantów staropolskich (d f. albo różnicowaniem się kontynuantów l i X (zob. s. 114) itd.

Miękkie spółgłoski wargowe były szczególnie narażono na zmiany ze względu na to, że tworzyły się one przez dodanie do artykulacji dwuwar-gowej (pb m) czy wargowo-zębowej (f v) drugiej, zupełnie osobnej, choć jednoczesnej artykulacji średmojęzykowo-środkowopodniebiennej, przez co spółgłoski wargowe miękkie są głoskami o dwu miejscach artykulacji: 1) wargowym i 2) średmopodniebiennym czyli palatalnym (Dłus 105). Ten tak skomplikowany i trudny do zrealizowania zespół ruchów artyku-lacyjnych może ulec uproszczeniu przez zaniechanie wznoszenia języka do podniebienia, zwłaszcza w pozycji przed spółgłoskami twardymi (yjopb-oa -ylopca ylopca; rhbrą ^ mrą -mrą) oibbca ofca^ofca), a na wiciu terenach gwarowych także w wygłosie, z którym zawsze się łączy znaczne osłabienie artykulacji i związana z tym usuwalność opozycji (np. dźwięczności, nosowośei). Opozycja miękkości fonemów wargowych w wygłosie była w polszczyźnie XVI wieku całkowicie żywotna, o czym świadczy zaznaczanie kreseczką miękkości wargowych: krew, bretć, cerkiew, Radom, jedwab, kielb, kup, lup, mów, mówże, zostawmy, złam, skub. wab, oraz wypowiedzi gramatyków (por. St 74). Od XVII wieku miękkość tych spółgłosek zaczyna stopniowo zanikać (Kłem II 97), tak że gdy na początku XIX wieku Tow. Naukowe Warszawskie powołało komisję dla ustalenia zasad ortograficznych, jeden z jej członków — Kazimierz Brodziński w artykule O łagodzeniu języka, jest „za zupełnym zniesieniem znamion ['] nad b f m w ... [jako] że tych zmiękczeń nikt prawio w mówieniu, a mało kto w pisaniu zachowuje” (Rozpr 391). Długotrwałość procesu usuwania ogólnopolskiej opozycji miękkości w typach: staw : staw, traf : traf, mów : mów, kup : kóp, pozostaje niewątpliwie w zależności od tego, że innowacja ta upowszechniła się nie we wszystkich gwarach, lecz postępowała od południowego zachodu na północ, tak że do dziś objęła ona gwary wielkopolsko-śląsko-małopolskie i sięgnęła na sąsiednie tereny po Kościerzynę, Wąbrzeźno, Rypin. Płońsk, Węgrów, Mińsk, Łuków, Suwałki (10A). Na terenach 10B (nie zakreskowanych) utrzymują się