IMGP9395

dzie cieszyć jego oczy, czy myśleć będzie szybko czy ospale, czy od rana będzie mieć siłę, by zmierzyć się ze światem, czy najlepsze jego godziny przyjdą dopiero pod koniec dnia, gdy inni już kładą się zmęczeni. Nikt nie wie, jak pracować będzie jego umysł — czy najlepiej uczyć się będzie tego, co zobaczy, tego, co usłyszy, tego, co dotknie, czy tego, czym będzie mogło poruszyć./ Zdając sobie jednak z tego sprawę, czego nie wiemy i czego nie potrafimy przewidzieć, możemy zbudować świat, w którym dziecko, którego jeszcze nie znamy, będzie bezpieczne i będzie mogło swobodnie rosnąć, by poznać siebie samego i swoje otoczenie^

W bezpiecznym i elastycznym otoczeniu zapewnić trzeba umiejętną opiekę. Najpierw, przed porodem, przygotować trzeba środki znieczulające, tlen i krew, by ochronić matkę i dziecko przed powikłaniami podczas porodu. Trzeba zapewnić opiekę matce, by uchronić ją przed lękiem i depresją. Trzeba dostarczyć sztucznego pożywienia na wypadek, gdyby niemowlę nie mogło ssać piersi. Dla dziecka, które boi się spać w ciemności, powinno się znaleźć przyćmione światło. Dla dziecka wrażliwego na hałas — sposoby złagodzenia hałasu.

Gdy dziecko zaczyna się garnąć do ludzi, trzeba je między ludzi wprowadzać — w nosidle, kołysce czy choćby podpierając poduszkami. Gdy oczy zaczynają reagować na kolory, trzeba mu dostarczać przedmioty w różnych barwach, o różnych odcieniach, nasyceniu barwą i jaskrawością — tak by dziecko mogło między nimi wybierać. Musi mieć wiele przedmiotów, by mogło je porządkować

i musi słyszeć wiele rytmów i melodii, by nabrało ochoty do tańca. A gdy zaczyna sobie wytwarzać obraz świata, trzeba mu dostarczać przykładów świata stworzonego przez człowieka. Trzeba mu też dać kredki, farby i plastelinę, tak by mogło nadać kształt tym światom, które pojawiają się w jego wyobraźni.

Nawet tak skromne wyliczenie sposobów zaspokojenia potrzeb dziecka może nam uświadomić, w jak wielkim stopniu dziecko przywiązuje się do zwyczajów swych rodziców, gdy okazują mu oni miłość, otaczają je opieką i zyskują zaufanie. Jednocześnie, uświadamia nam, jak mało elastyczna jest zależność dziecka od dorosłego w porównaniu i wielką elastycznością form opieki, jaką dorośli otoczyć mogą dziecko./ Bez opieki dorosłych — dziecko umiera w kilka godzin/ Bez starań dorosłych dziecko — nigdy nie nauczyłoby się mówić.

/ Bez doświadczenia zaufania dziecko nigdy nie stałoby się członkiem społeczeństwa, /mającym zaufanie do innych i umiejącym kogoś pokochać i okazać mu troskę. Dziecko jest całkowicie uzależnione i ludzka kultura zbudowana jest właśnie na tej zależności. Przez kolejne pokolenia i setki tysięcy lat dorośli narzucali dzieciom, okazując tym swą troskę, własne poglądy na to, jak powinno wyglądać życie. Zależność stwarza sumienie ^J— i jak przekonująco argumentowali Julien Huxley i C. H. Wad-dington — etyka nie jest czymś zewnętrznym wobec natury, lecz ściśle wiąże się z ewolucją człowieka.

] Ciągłość kultury i włączenie do niej każdej inno-

137