K �jna DIALEKTY POLSKIE78977

175

§ 54. Rozwój i zasięgi kontynuantów stpol. ć

Pod koniec XV wieku dłuższe względnie krótsze trwanie artykulacji wariantów, przy pomocy których byl realizowany fonem [e], np. nieć 'miedź’ : mee 'mieć’; perć 'pióra’ : pefe '3. sg. praes. od prać’; hel 'tłuszcz’ : : bel '2. sg. imperat. od bielić' itp., przestaje spełniać funkcję różnicowania tycli i podobnych par przeciwstawnych solne znaczeniowo wyrazów czy form, a obejmują tę funkcję wysunięte na czoło i sfonologizowane cechy artykulaeyjne stanowiące istotę tak zwanego „e pochylonego”.

Jak można wnioskować z późniejszych losów pochylonego e w gwarach polskich, nie na całym naszym terytorium językowym doszło do sfonologi-zowania się tych samych właściwości artykułucyjnych. Dłuższej artykulacji wariantów przy realizacji fonemów [e] towarzyszyło większe napięcie mięśni, konieczne do utrzymania przez dłuższy czas języka w położeniu potrzebnym do wymówienia tej głoski, co niewątpliwie przyczyniło się do zwężenia szerokości otwarcia głoski podobnie, jak się to dzieje w języku czeskim czy słowackim, gdzie e (krótkie) od t (długiego) różni się, nie tylko długością trwania, lecz także artykulacją (e jest mniej otwarte niż ć) oraz właściwościami akustycznymi (ć odznacza, się zespołem tonów wyższych) zob. HaZ 81. To wyższe położenie języka przy wymawianiu wariantu długiego stawało się bardziej wyraziste i nabierało charakteru cechy fonologicznej w miarę tego. jak iloczna przestawał pełnić funkcję różnicowania wyrazów czy ich form. Po jego ustabilizowaniu się jako cechy dominującej doszło do powstania nowego, różnego zarówno od [e] jak od [i] fonemu zwężonego [e], który wraz z paralelnie powstałym [ó] stanowił jeszcze jeden, czwarty stopień szerokości otwarcia jamy ustnej. Fonemy zwężone [ć] [ć] były szersze od wąskootwartych [i] [u], ale węższe od średniootwartych [e] [o], nie mówiąc, juz o szerokootwartyeli [a] [a]. Poza zwężeniem, któro ustaliło się jako cecha fonologiczna różnicująca jednolicie na całym terytorium polskim fonemy w zakresie pełni (stopnia nasycenia) dźwięku, wystąpiły też po wygaśnięciu funkcji językowej ilo-czasu na pierwszy plan cechy, wyróżniające dwie klasy fonemów w zakresie barwy dźwięku. Xie na całym naszym terytorium językowym cechy barwy dźwięku, decydujące o akustycznym różnicowaniu klas fonemów, były wyzyskiwane w jednakowym zakresie.

W gwarach na obszarze formowania się dialektu mazowieckiego, gdzie udział warg byl i nadal pozostał niefonologiczną, redundantną cechą „pochylone e" było fonemem zwężonym przednim [e]. Jego obojętność na udział warg (spłaszczenie) opóźniała neutralizację opozycji do [i], toteż fonem ten do dziś nie zidentyfikował się z [i] ani z [e], lecz bywa z reguły