ksiazka4

do wykrycia sposobów funkcjonowania bajki lu*k#wcj i baśni literackiej w ich macierzystych kontekstach ora/, określenia istotnych przekształceń, jakim na gruncio literatury pięknej podlega tworzywo ludowe.

Z łkanych prób definiowania ludowej bajki i określeniu Jej funkcji w całokształcie kultury najbardziej interesująca wydaje się zaproponowana przez K. H \nt-kego koncepcja tego gatunku, jako ,\Jod nogo z pierwszych modeli świata, w którym bezład l niepnzowidy-walność zdarzeń zastąpił porządek oparty nu założonej przyczyno wości" >'•*. Majka w momencie jej hipotetycznej genezy była więc rozpoznaniem i uporząd-kowaniem, oznaczała nadanie pierwotnie rozproszonym doświadczeniom i wyobrażeniom o otacza).|cym święcie strukturalnej zwartości i zrozumiałości, zaś dzięki udziałowi czyi mik ów    irracjonalnych i poczynaniom

niezwykłych istot przyjaznych ludziom ograniczać mogła, jak trafnie zauważa Hnntkc, ,.ciemno strefę lęku" Dalszo funkcjonowanie bajki w kulturze ludowej, przede wszystkim wśród ludzi dorosłych sprawiło, iż. stała się ona swego rodzaju „wypowiedzią intencjonalną", odnoszącą się do .świata marzeń i tęsknot człowieka i dzięki u mu zdolną do polnienia funkcji kompensacyjnej czy wręcz psychoterapeutycznej. W miarę stabilizowania się tego modelu gatunku coraz łwirdziej luźne stawały r.ię scmantyc7.no związki poszczególnych elementów fabularnych bajki z poza-artystycznym kontekstem, uwydatniały tnę natomiast związki syntnktyczne sprawiające, te „baśń coraz bardziej stawała się .światem samoistnym, wyosobnionym z rzeczywistości i zwracającym nłę ku niej ledwie najogólniejszymi sensami swych konstrukcji" ^,4. Znajomość tej konwencji konstytutywnej dla interesu ją-ccgo nas gatunku w znacznej mierze podważa ztsad-ruKić zarzutu „ni«»pedagogic7o>oóoi" poszczególnych motywów bajki (wyłączając oczywiście przyjsidki sr.czc-gólnic •wyrafinowanego okrucieństwa ujawnionego w dokładnych, natura lis tycznych opisach).

Na uwagę zasługuje zwłaszcza pojawienie się w procesie odbioru tekstów bajkowych silnych związków i zależności o charakterze antycypacyjnym: pnzyswo-Jenic woblc przez odbiorcę ogólnych prawidłowości rzą< lżących .światem bajki sprawia, ŻC informacja o krzywdzie, jaka spotkała bohatera, natychmiast kieruje uwagę .słuchacza na sposób jej wyrównania, utrata przedmiotu o niezwykłych właściwościach „za-jwwiadn” niejako j«-go odzyskanie. Binarny układ najważniejszych, powiedzieć można, konstytutywnych elementów fabularnych bajki sprawia, Ze miejsce w szeregu baśniowym decyduje o nadaniu poszczególnym motywom znaczeń charakterystycznych tylko dla togo gatunku, a także o odebraniu im dosłowności). Dlatego w bajce śmierć nie jest bezwzględnym kresem istnienia, śmiereii| „naprawdę”. W przypadku bohatera, pozytywnego „zapowiada” Jedynie jego wskrzeszenie (np. za pomocą żywej wody) stając się elementem bardzo silnej opozycji docydujijcej o napięciu narracyjnym utworu; unicestwienie bohatera negatywnego pełni natomiast przede wszystkim funkcję zapewnieniu, że nie będzie on Już więcej szkodził postaciom.

/ którymi solidaryzuje się odbiorca, linjka ze względu nu swój anlynuturallzm i wysoki stopień konwenejo-nalizaoji wyklucza pytania w rodzaju: ozy bardzo cierpi bohater, czy jeut zmęczony, zmarznięty,** głodny itj). „Antycypujący” odbiór baśni, którego Istotę stanowi „wyprzedzanie” zdarzeń, oczekiwanie szczęśliwej odmiany loc<u bohatera, możliwy jest jnzedo wszyst-klm z |>owodu lakoniczności opowiadania i niemal zu-|H-lncgo braku elementów statycznych, opisowych. Słuchacz śledzący dynamiczny tok narracji tr.e ma Juk gdyby czasu na rozpamiętywanie szczegółów tragicznej sytuacji bolmlera •• odnotowuje on w swej

77