Kuhn
4

Analiza rewolucji kopernikańskiej 85

właściwym i efektem fotoelektrycznym¹. Co więcej, we wszystkich tych przypadkach, z wyjątkiem przypadku Newtona, świadomość anomalii trwała tak długo i przeniknęła tak głęboko, że można zasadnie stwierdzić, iż dotknięty nimi obszar znajdował się w stanie potęgującego się kryzysu. Wobec tego, że pojawienie się nowej teorii wymaga zasadniczych zmian i przebudowy paradygmatu oraz związanych z nim problemów i metod badawczych nauki instytucjónalnejpoprzedza je zazwyczaj okres"óysTcusji i niepewnościTi^fiepewność ta. rodzi się z notorycznych niepowodzeń w rozwiązywaniu łamigłówek nauki instytucjonalnej. Świadomość'zńWod^ ności istniejących reguł stanowi preludium do poszukiwania nowych._j Zajmijmy się na wstępie rozpatrzeniem szczególnie dobrze znanej zmiany paradygmatu — pojawieniem się astronomii kopemikańskiej. Poprzedzający ją system Ptolemeusza opracowany został szczegółowo w ciągu ostatnich dwustu lat przed naszą erą oraz dwóch pierwszych wieków naszej ery; pozwalał on wówczas na podziwu godną dokładność w przewidywaniu zarówno ruchów gwiazd, jak biegu planet. Żaden inny system starożytny nie dawał takich możliwości. Jeśli chodzi o ruchy gwiazd, astronomia ptolemeuszowa znajduje jeszcze dziś szerokie zastosowanie jako przybliżenie techniczne. Jeśli zaś chodzi o planety, przewidywania oparte na systemie Ptolemeusza były równie ścisłe jak przewidywania teorii kopemikańskiej. Ale zadziwiający sukces teorii naukowej nie jest nigdy jej sukcesem pełnym, ostatecznym. Jeśli chodzi o położenia planet i precesję punktu równonocy, przewidywania oparte na systemie Ptolemeusza nigdy nie pokrywały się całkowicie z najdokładniejszymi ówczesnymi obserwacjami. Sukcesywna ehminacja tych niewielkich niedokładności stanowiła główną troskę instytucjonalnych badań astronomicznych prowadzonych przez następców Ptolemeusza, analogicznie jak próby pogodzenia obserwacji ciał niebieskich z teorią Newtona stanowiły główny cel badań instytucjonalnych osiemnastowiecznych spadkobierców Newtona. Przez pewien czas astronomowie mogli zasadnie przypuszczać, że próby te okażą się równie skuteczne jak te, które doprowadziły-do systemu ptolemeuszo-wego. Mając do czynienia z taką czy inną nieścisłością, astronomowie potrafili zawsze ją wyeliminować wprowadzając odpowiednią poprawkę do ptolemeuszowego systemu epicykli i deferentów. Z biegiem czasu jednak, przyglądając się wynikom instytucjonalnych usiłowań wielu astronomów, stwierdzić można było, że system astronomiczny staje się coraz bardziej skomplikowany, że stopień tej komplikacji rośnie szybciej niż jego dokładność, że odchylenia wyeliminowane w jednym miejscu pojawiają się na nowo w innym².

Ze względu na to, że czynniki zewnętrzne stale naruszały ciągłość tradycji astronomicznej, a brak druku utrudniał porozumiewanie się astronomów między sobą, nieprędko doszło do uświadomienia sobie tych trudności. Z czasem jednak to nastąpiło. W wieku XIII Alfons X mógł sobie pozwolić na twierdzenie, że gdyby Bóg stwarzając świat poszukał rady u niego, otrzymałby szereg cennych wskazówek. W wieku XVI współpracownik Kopernika, Domenico da Novara utrzymywał, że żaden tak nieścisły i zawiły system jak ptolemeuszowy nie może być zgodny z przyrodą. Sam zaś Kopernik w Przedmowie do De reoolutionibus pisał, że astronomiczna tradycja, jaką odziedziczył, prowadzi tylko do potworności. Na początku wieku XVI coraz większa liczba najlepszych astronomów europejskich dochodziła do wniosku, że aktualny astronomiczny paradygmat zawodzi przy rozwiązywaniu problemów, które sam zrodził. Świadomość tego faktu poprzedziła odrzucenie przez Kopernika paradygmatu ptolemeuszowego i poszukiwanie nowego. Jego słynna Przedmowa [do De revolutionibus\ stanowi po dziś dzień przykład klasycznego opisu kryzysu teoretycznego³.

Załamanie się instytucjonalnych metod rozwiązywania łamigłówek nie jest, oczywiście, jedynym elementem kryzysu astronomii, przed którym stanął Kopernik. Szersze rozpatrzenie tej sprawy wymagałoby omówienia również wpływu potrzeb społecznych domagających się reformy kalendarza, co sprawiało, że rozwiązanie zagadki precesji stawało się szczególnie pilne. Ponadto uwzględnić należałoby średniowieczne krytyki Arystotelesa, ukształtowanie się renesansowego neoplatonizmu oraz

1

Na temat termodynamiki zob.: Silvanus P. Thomson, op. cit., vol. I, str. 266 -281.

Na temat mechaniki kwantowej zob.: Fritz Reiche, The Quantum Theory, trans. H. S. Hatfield, H. L. Brose, London 1922, rozdz. I—II.

2

J. L. E. Dreyer, A History of Astronomy from Thales to Kepler, 2nd ed., New York 1953, rozdz. XI-XII.    ²

3

Thomas S. Kuhn, Przewrót kopernikański... (op. cit.\ str. 209 — 220.