n (2)

VI

ty w różnych regionach i w różnych cywilizacjach. Jednakże przez długie wieki między odległymi regionami i cywilizacjami albo nie było wcale kontaktu, albo zdarzał się kontakt tylko sporadyczny. Ograniczono się zatem w założeniu do tego, co rozegrało kręgu nywilia^j’    Tu bowiem powstała dyplomacja taka, jaką

znamy obecnie. Kraje spoza tego kręgu, wchodząc stopniowo — przeważnie już po badanym okresie — w żywsze stosunki międzynarodowe, przejmowały tutaj powstałe instytucje i normy. Pewien europoccntryzm, jeśli chodzi o wybrany odcinek czasowy, wydał się więc usprawiedliwiony.

Formy organizacyjne dyplomacji polskiej przez dużą część omawianego okresu odbiegały w takim stopniu od wzorca ukształtowanego w innych krajach Europy, że Polska w stosunkowo niewielkiej mierze należała do nurtu, w którym narodziło się nowożytne, powszechnie obowiązujące prawo dyplomatyczne. Pełna historia form dyplomacji polskiej nie została jeszcze napisana. Polskie podręczniki prawa i praktyki dyplomatycznej, przeważnie opracowane tylko dla potrzeb dydaktycznych lub popularyzatorskich — Rostworowskiego, Bertoniego, Makowskiego, Gą-8iorowskiego — traktują historię pobieżnie, a specyfikę polską uwzględniają raczej skąpo. Dla historyka państwa i prawa instytucje dyplomatyczne są niewielkim fragmentem całości przedmiotu, a dla historyka polityki i dyplomacji zagadnienia organizacyjne, a zwłaszcza prawne, są marginesem poruszanym tylko nawiasowo. W najwyższym stopniu zbadał ten margines Rajnold Przeździecki; publikacje jego dotąd dostarczają inspiracji wszystkim bodaj opracowaniom popularnym. Ostatnio wzbogaceniem drukowanego materiału źródłowego stały się Relacje staropolskie, opublikowane przez Przybosia i Żelewskiego, organizacją zaś stosunków przedrozbiorowej Polski z zagranicą zajmuje się wydane niedawno zbiorowe dzieło o Polskiej służbie dyplomatycznej XVl-XVllI wieku. Niemniej, jeśli chodzi o prawną stronę polskiej praktyki dyplomatycznej, niejedno pozostaje jeszcze do wyświetlenia^{1 2}. Nie mając na razie możności podjęcia na własną rękę badań źródłowych w zakresie, który by odpowiadał w pełni czasowym i rzeczowym ramom niniejszej książki, musiałem w dziedzinie dyplomacji polskiej ograniczyć się — poza niektórymi fragmentami — do wykorzystania dorobku innych badaczy.

3. Dyplomacja najrozmaiciej bywa definiowana³. Wyraz ten posiada po prostu szereg znaczeń, z których trzy⁵ wydają się najważniejsze⁶.

i Dyplomacją nazywa sie przede wszys^kin^ pewien for działylności państwa. Działalność ta dotyczy jego oficjalnych stosunkówjs. innymi państwami, a zmierza do realizacji celów. Jakie stawiają sob7e kierownicze organa władzy państwowej, a za ich pośrednictwem — klasy i grupy społeczne, których interesy i poglądy są dla tych organów mlaroaajne. (Jelc te. goimcrdaliają $ig w polityce zagranicznej

vn

^państwa, a dyplomacja jest orężem tej polityki^{4 5}. To jej zasadnicza funkcja. Dyplomacja oznacza jednak nie tylko samą działalność państwa w tej dziedzinie, ale także zespół metod cbarakterystycznycn dla tej działalności, wreszcie zaś zespół ludzi uprawiających tc działalność.

“Ten właśnie ludzki element pojęcia dyplomacji jest prawnie najbardziej uchwytny. Toteż z kolei pod prawem dyplomatycznym rozumie się z reguły ogół takich norm, które określają organizację i j)ółóMni£ pr&WTle oril Zakres i sposób dziafania zespołu ludzi ..oficjalnie Jziałal^cyctl Za~granića na rzecz polityla swoTcgo~państwa'.'

Ale sam wyraz dyplomacja i wszystkie od niego pochodne są stosunkowo świeżej daty.

• Zaczęło się od łacińskiego, ale przed nim już greckiego, wyrazu diploma_— uroczysty, we dwoje złożony dokument. Wyrazy dyplomatyczny i dyplomatyka, po-wstałe na przełomie XVII i XVIII w?^oznaćzają"teT uroczyste dokumenty urzf dowe. Zbióry luli w IJWl Wliłśfiić czasie zaczyna się wydawa3 drukiem. Zbiorowi ta-kiemufobejmującemu przede wszystkim traktaty między państwami, Leibniz w r. 1693 przydaje w tytule przymiotnik łaciński diplomaticus, a w r. 1726 Dumont — francuski przymiotnik diplomatiąue. Że zaś dokumenty tego rodzaju są zarówno podstawą pozycji, jak wynikiem działalności osób, reprezentujących państwa w ich stosunkach z innymi państwami, nazwa tych dokumentów daje z kolei początek całemu zespołowi wyrazów, które pod koniec XVIII w.⁶ nabierają owych rozlicznych znaczeń, omówionych wyżej. Zrazu francuskie: diplomatie, diplomatiąue, diplomate, ale w ślad za nimi — odpowiedniki w innych językach⁷. W Polsce szybko następuje ich recepcja. Już w r. 1785 Naruszewicz pisze o posłach „corpus diplomaticum składających”⁸, a w r. 1792 Tadeusz Morski zamieszcza w tytule swego dzieła „służbę dyplomatyczną”⁹.

1

* Zdają sobie z tego sprawę autorzy Polskiej służby dyplomatycznej, 5 n.

⁴ Zestawienie szeregu definicji — zob. np. Gcnet, I, 12 n.; Satow, 1 n.; Lewin DSMF, 7 n.

2

Nioolcon DP, 13 n., doszukał się aż pięciu.

3

^tf Obszerniej — zob. Nahlik PPD, 7 n.

4

   Stosunek między dyplomacją a polityką zagraniczną stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania nauki radzieckiej — zob. np. Lewin DSMF, 16 n.; Tunkin, 269 n.

5

   Według słowników etymologicznych łaciński przymiotnik diplomaticus użyty został w tym znaczeniu po raz pierwszy w r. 1681, a francuski rzeczownik la diplomatiąue w r. 1708 (Bloch--Wartburg, 193; Battisti-Alcssio, II, 1315).

6

   Garden TCD, 1, wiąże początek stosowania wyrazu diplomatie z francuskim ministrem spraw zagranicznych (od r. 1774) hrabią de Vergcnnes. Według Blocha-Wartburga (jw.) tylko przymiotnika diplomatiąue użyto już w r. 1777, a rzeczowniki diplomatie i diplomate pojawiły się dopiero w czasie rewolucji francuskiej (1791-1792).

7

   Kluge, 134, podaje, żc niemiecki przymiotnik diplomatisch użyty został po raz pierwszy

8

w r. 1791 w prasie, ale już w r. 1796 przez Goethego; za to rzeczownik Diplomat datuje się dopiero z r. 1811. Battisti-Alessio (II, 1315) co do j. włoskiego, a Oxford Dictionary of English Etymology (270) co do j. angielskiego podają ogólnikowo, że odnośne wyrazy powstały na przełomie XVIII i XIX wieku. ⁸ Naruszewicz, 4-5.

9

Polskie słowniki etymologiczne nie podają dokładnej chronologii tych wyrazów. Linde, a także Sławski w ogóle ich nie wymieniają. Karłowicz, Kryński i Nicdźwicdzki (I, 620) objaśniają je, ale nic datują. Słownik języka polskiego PAN omawia je wprawdzie obszernie (O, 503 n.), podając liczne przykłady ich zastosowania, ale najdawniejszy z nich dotyczy dopiero lat trzydziestych XIX wieku.