Obraz8

krystaliczny, biały gips nosi nazwę alabastru. Gipsy w Polsce wydobywa się zasadniczo w dwóch okręgach: w okolicach Buska (woj. świętokrzyskie), gdzie gips jest przerabiany na mączkę lub prefabrykaty (Zakłady „Dolina Nidy”) oraz w okolicach Lwówka Śląskiego (Dolny Śląsk).

4.4.6. Skały żelaziste

Z polskich skał żelazistych na uwagę zasługują s y d e r y t y . Głównym ich minerałem jest syderyt (FeC0₃). Ze względu na ten związek chemiczny syderyty mogłyby być podporządkowane skałom węglanowym, jednak z uwagi na bardzo odrębny charakter tych skał oraz ich wykorzystanie wydaje się za stosowne umieszczenie ich w grupie skał żelazistych.

W Polsce syderyty występują podobnie jak krzemienie w postaci bulastych skupień (sferosyderyty) w otoczeniu innych skał. W niektórych przypadkach mogą zawierać dość znaczną domieszkę minerałów ilastych (tzw. syderyty ilaste). Występujące w rejonie Częstochowy sferosyderyty w iłach wieku jurajskiego były wykorzystywane jako ruda żelaza.

Dość powszechnie występuje ponadto w Polsce skała żelazista zwana rudą darniową. Jest to zespół tlenków i wodorotlenków żelaza, a także syderytu, gromadzący się przy udziale niektórych roślin bagiennych. Tworzy brunatne, I gruzełkowate skupienia. Dawniej skała ta była wykorzystywana w różnych I regionach jako surowiec do wytopu żelaza w prymitywnych piecach.

4.4.7. Skały fosforanowe

Są to skały składające się ze złożonych związków fosforu. Ich występowanie w Polsce na bardzo ograniczonym obszarze i w niewielkich ilościach eliminuje je jako surowiec dla gospodarki narodowej. Z tego względu pomija się w tym miejscu szczegółowy opis tych skał i minerałów wchodzących w ich skład.

4.5. Skały organogeniczne

4.5.1. Geneza i podział

Grupa tych skał osadowych powstaje w wyniku gromadzenia się w środowisku wodnym lub lądowym części organizmów roślinnych lub zwierzęcych. Przyjmując jako kryterium organizmy, które utworzyły skały organogeniczne, można zastosować ich najprostszy podział na:

—    skały pochodzenia zwierzęcego (zoogeniczne),

—    skały pochodzenia roślinnego (fitogeniczne).

Geneza skał organogcnicznych wykazuje pewne podobieństwa do powst.i wania skał chemicznych, gdyż organizmy gromadzą substancję mineralną również na zasadzie pewnych reakcji chemicznych. Ponadto sedymentacja

jednych i drugich skał zachodzi najczęściej w tym samym środowisku. Z tego względu w niektórych podręcznikach skały chemiczne i organogeniczne łączy się w jedną grupę, należącą do skał osadowych. Biorąc za kryterium typ związku chemicznego, jaki buduje daną skałę organogeniczną, można podzielić dalej te skały w następujący sposób:

a)    skały zoogeniczne:

•    węglanowe,

•    krzemionkowe,

•    ropa naftowa i surowce bitumiczne,

b)    skały fitogeniczne:

•    węglanowe,

•    krzemionkowe,

•    torfy i węgle.

Przy zastosowaniu takiego podziału zwraca uwagę fakt, iż w obu podgrupach występują skały węglanowe i krzemionkowe.

Skały organogeniczne węglanowe można ogólnie nazywać wapieniami organogenicznymi, gdyż podobnie jak wapienie pochodzenia chemicznego zbudowane są one z węglanu wapnia, gromadzonego w tkankach niektórych organizmów. Różni je na ogół od wapieni chemicznych brak domieszek innych minerałów.

4.5.2. Skał)' zoogeniczne

Węglanowe

W większości są to sedymenty powstające w wyniku gromadzenia się na dnie zbiorników wodnych twardych części niektórych zwierząt żyjących w zbiorniku. Skały takie mogą składać się z elementów o różnej wielkości od dużych kości ssaków i ryb do skorupek jednokomórkowych organizmów.

Wapieniom zoogenicznym, w przypadku gdy są zbudowane /, części jednego gatunku zwierząt, można w nazwie dodawać przymiotnik /wiązany z nazwą gatunku, np. wapień ostrygowy. Bardziej ogólną nazwą na "kreślenie skały składającej się wyłącznie z muszli różnych rodzajów mięczaków Jest zlep muszlowy. Często występującą odmianą wapienia zoogenicz-Rego jest wapień rafowy, składający się z różnych organizmów żyjących w obrębie raf koralowych.

/. wapieni zoogenicznych występujących w Polsce, zasługuje na uwagę kreda pisząca, składająca się głównie ze skorupek jednokomórkowych Organizmów (otwornic), widocznych dopiero pod silną lupą lub mikroskopem. Jest to skała składająca się z. czystego osadu kalcytowego, występująca na Ws żynic Lubelskiej koło Chełma i tamże wykorzystywana jako wysokiej klasy mirów i cc dla przemysłu cementowego. Poza tym wapienie zoogeniczne występują w tych samych jednostkach geologicznych co wapienie chemiczne (patrz punkt I I B, lecz na znacznie mniejszych obszarach.

57