Obraz3 3

Rozdział 14 ?

Legitymizacja nierówności

Należy zauważyć, że problematyka legitymizacji nierówności społecznych jest elementem ogólniejszego nurtu analiz, który dotyczy legitymizacji istniejącego ładu społecznego i władzy. Myśliciele od zarania ludzkości starali się zrozumieć, jakie czynniki wpływają na stabilność systemów rządzenia. Głównym przedmiotem dociekań nad legitymizacją jest sfera świadomości społecznej. Próbowano wyjaśnić fenomen indyferencji klas niższych wobec kontrastów bogactwa i nędzy. które to kontrasty mogłyby naruszać poczucie sprawiedliwości, ale tego nie robią. Zgłębiano problem zapewniania sobie posłuszeństwa mas bez stosowania przemocy. Analizowano, jakie są źródła popularności autorytarnych reżimów, a zwłaszcza - co może powodować ich trwałość. Najogólniej, legitymizacja jest synonimem postawy wyrażającej akceptację status quo. Akceptacja dotyczy rządu, stosunków własności, ładu gospodarczego i oczywiście ludzi, którzy tymi instytucjami kierują. W analizach stosunkowo najwięcej uwagi przyciągały problemy legitymizacji władzy państwowej, a szczególnie społecznego poparcia dla elit.

Przedmiotem niniejszego rozdziału jest legitymizacja nierówności społecznych. Jak utrzymywanie się tych postaw pozwala zrozumieć trwałość hierarchii i systemów klasowych, tak brak legitymizacji traktowany jest jako podłoże destrukcji. Omówimy pod tym kątem wyniki badań i dokonamy przeglądu teorii.

14.1. Czynniki legitymizacji

Nierówności, czy to wynikające z dystrybucji dóbr, czy też z barier ograniczających możliwości awansu, stanowią potencjalne zarzewie konfliktów. Jak powszechnie wiadomo, w każdym społeczeństwie muszą być góra i doły. Faktem jest również i to, że władza znajduje się w rękach klas wyższych. Ponieważ w każdym systemie kategorii uprzywilejowanych jest mniej, a większość stanowią ci, którym wiedzie się gorzej, przedstawiciele uprzywilejowanej mniejszości stają przed problemem sprawowania kontroli. Uległość mas zdobywało się siłą lub drogą dobrowolnego poparcia, ale na ogół metody te stosowane są razem w różnych proporcjach, zależnych od określonego kontekstu. Rzut oka na dzieje ludzkości 198 dowodzi, że w systemach autorytarnych władza częściej preferowała środki mili-

tarnego nacisku. Przyzwolenie rządzonych okazywało się skuteczniejszym sposobom w nowoczosnych domokracjach rynkowych, których funkcjot wonio opiorą się na uczestniczeniu obywateli we władzy.

LEGI

Dwudziesty wiek stał pod znakiem rozwoju społeczeństwa ol._r watelskiego i wzrostu stopy życiowej. Nie wyeliminowało to konfliktów związai , ■ h z rozwarstwieniem społecznym. W analizach socjologicznych jest to temai który zwykło się rozpatrywać z dwóch różnych perspektyw: zagrożeń dla klasy rządzącej i pod kątem zagadkowego problemu legitymizacji nierówności przez czk ków klas niższych. Chodzi tu o ustalenie, dlaczego klasy niższe nie wyrażają:., </eciwu?

Odpowiedzi na to pytanie jest kilka. Jak dowiedziono, częstą rn«keją na stan deprywacji jest postawa pogodzenia się z losem. Ze źródeł historyc • < iych wynika, że bierny stosunek do rzeczywistości byt postawą dominującą w spi '-uczeństwach o tradycyjnej strukturze społecznej, ale nic nie wskazuje, aby obe < ue był w odwrocie. mimo rozwoju demokracji i zniesienia formalnych barier awi, mu. Skłonności te, określane jako fatalizm i rozpoznane na gruncie różnych teoi mają źródło w dostosowywaniu poziomu aspiracji do faktycznego statusu jednostek. Naturalnie, członkowie klas niższych chcieliby żyć lepiej i uzyskiwać wyższ< • k>chody, jednak możliwości zaspokojenia tych oczekiwań są poza zasięgiem wii, kszości. Dla władzy byłoby żle, gdyby kształtowały się one na stosunkowo wys< i im poziomie. Ponieważ są umiarkowane, groźby daje się uniknąć, a niezaspolo >|onie ich nie wywołuje nadmiaru frustracji i napięć.

Ograniczony charakter tych roszczeń wynika z kilku powodó w Podstawowym i najbardziej banalnym czynnikiem może być brak wiedzy o ro. i niarach kontrastów. Klasy niższe nie uświadamiają sobie skali dystansu oddzu łającego ich od elity bogactwa. Zwolennicy tej interpretacji wskazują, że ignorancja może być równie skutecznym czynnikiem rozładowywania frustracji jak odno .zenie sukcesów. Klasyczną pozycją jest książka Waltera Runcimana (1966) knlative Depri-vation and Social Justice, odwołująca się do wyników badania nad psychologią deprywacji w społeczeństwie brytyjskim. Wielu reprezentantów najniższego przedziału dochodów nie potrafiło określić poziomu dochodów osiąganych przez lekarzy, prawników, dyrektorów dużych firm i członków innych kategorii należących do klasy średniej wyższej. Runciman ujawnił trudny do zrozumienia (akt. że znaczna część kategorii o najniższym statusie żywiła przekonanie, iż jej dochody nie odbiegają od normalnego poziomu.

Teoria grup odniesienia zwraca uwagę na rolę innego czynnika. Podejmując próbę odsłonięcia głębszych pokładów motywacji jednostek, wskazuje się, że brak poczucia deprywacji jest przede wszystkim konsekwencją braku bezpośrednich kontaktów między klasą niższą a kategoriami o wysokiej pozycji. Kategorie usytuowane na samym dole hierarchii społecznej nie widzą ludzi bogatych, dlatego ich bogactwo nie drażni i nie prowadzi do stresów. Interpretacja ta znalazła niejakie potwierdzenie w cytowanych przed chwilą badaniach. Przedstawiciele klas niższych byli świadomi dystansu oddzielającego ich od kategorii usytuowanych na wyższych szczeblach drabiny społecznej, ale nie odbierali tego w kategoriach deprywacji i charakteryzując swoją pozycję posługiwali się neutralnymi terminami, takimi jak - przykładowo - Judzie z nocnej zmiany", czy „rodziny bez dzieci". Samoidentyfikacje te nie wskazywały na poczucie niesprawiedliwości i nie miały odniesień do nierówności klasowych (Runciman 1966:194).    199